Bu qısa esse Ermənistan ilə Azərbaycan arasında keçmiş Dağlıq Qarabağ münaqişəsini tənzimləmək üçün yaradılmış ATƏT-in Minsk Qrupunun fəaliyyət tarixi və perspektivlərini təhlil edir. Esse bu xüsusi ATƏT mexanizmini onun icra imkanları və məhdudiyyətləri, zərərçəkmiş qruplar üçün əlçatanlıq və inklüzivlik baxımından qiymətləndirəcək, xüsusi diqqəti isə Minsk Qrupunun mandatının 5-ci müddəasına yönəldəcək. Minsk Qrupunun mandatının 5-ci müddəası münaqişə tərəfləri arasında humanitar sahədə etimadın möhkəmləndirilməsi tədbirlərinə nəzarət etməyi və bu tədbirlərin siyasi proseslə uyğunlaşdırılmasını nəzərdə tutur (ATƏT 1995).
Esse boyunca müdafiə olunan əsas tezis ondan ibarətdir ki, ATƏT-in Minsk Qrupu münaqişənin həllində öz missiyasını yerinə yetirə bilməyib. Belə ki, o, fəaliyyətini əsasən yüksək səviyyəli diplomatiya (Track One diplomacy) və yuxarıdan-aşağıya yanaşma üzərindən qurmuş, humanitar sahədə və yerli səviyyədə mövcud imkan və fürsətləri nəzərə almayıb.
Missiya haqqında qısa məlumat
ATƏT-in Minsk Qrupu, Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Müşavirəsi (ATƏM) – sonradan ATƏT adlanan təşkilat – tərəfindən 1992-ci ildə Ermənistan və Azərbaycan arasında baş vermiş silahlı toqquşmalara cavab olaraq yaradılıb (ATƏT, t.q.). 24 mart 1992-ci ildə Helsinkidə keçirilmiş ATƏM Nazirlər Şurasının əlavə iclasında Nazirlər Şurasının sədri Mandat sahibi ölkənin xarici işlər naziri səviyyəsində Minskdə bir konfrans təşkil etməyə çağırılmışdır. Bu konfransın məqsədi Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin siyasi həll yollarını təqdim etmək idi. Konfransın keçirilməli olduğu yer Minsk şəhəri olduğu üçün, bu təşəbbüs daha sonra “Minsk Qrupu” adlandırılıb.
1994-cü ildə Budapeşt Sammitində verilmiş qərarla həmsədrlik institutunun yaradılması nəzərdə tutuldu və 23 mart 1995-ci ildə Macarıstanın ATƏT-dəki sədrliyi çərçivəsində Marton Krasznai Minsk Qrupunun 15 müddəadan ibarət mandatını təsdiqlədi (ATƏT 1995). Bu müddəalardan biri – yəni 5-ci müddəa – humanitar sahədə tərəflər arasında etimadın yaradılması istiqamətində tədbirləri də əhatə edirdi.
1997-ci ildən etibarən isə ATƏT-in Minsk Qrupunda həmsədrlik institutu Fransa, Rusiya və ABŞ tərəfindən formalaşdırıldı və bu “üçlük” ekspertlər və jurnalistlər tərəfindən rusca “üçlük” (тройка) adlandırılmağa başlandı (Hüseynov 2015). Minsk Qrupunun digər üzv dövlətləri arasında Türkiyə, Almaniya, Belarus, Finlandiya, İtaliya, İsveç, Ermənistan və Azərbaycan da var.
Qeyd olunmalıdır ki, planlaşdırılmış Minsk Konfransı indiyə qədər keçirilməyib.
Mexanizmin Əhatə Etdiyi Məsələ
Sovet İttifaqının xaotik şəkildə dağılmasından sonra, Azərbaycanın cənub-qərbində yerləşən keçmiş Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti və ətrafındakı 7 rayonun Ermənistan və Azərbaycan silahlı qüvvələrinin qarşıdurma meydanına çevrilməsi nəticəsində Azərbaycan ərazilərinin işğalına səbəb oldu. Minlərlə insan bu qarşıdurmadan təsirləndi və 1994-cü ilədək davam edən birinci müharibə yalnız ATƏT-in Minsk Qrupunun vasitəçiliyi ilə əldə olunmuş atəşkəslə dayandırıldı (Mills & Walker 2023). Bununla belə, həmin atəşkəsin əldə olunmasında Rusiya Federasiyasının aydın şəkildə və birtərəfli şəkildə vasitəçi kimi önə çıxdığı, digər Minsk Qrupu üzvlərinin prosesdən faktiki kənarda qaldığı da qeyd olunmalıdır.
Daha sonra, 2020-ci ildə və 2023-cü ildə baş verən hərbi əməliyyatlar nəticəsində Azərbaycan ərazinin tam nəzarətini bərpa etdi və 2020-ci ildən bölgəyə yerləşdirilən Rusiya sülhməramlı qüvvələri də ləğv olundu. 2020-ci ildə baş vermiş Qarabağ müharibəsindən sonra diplomatiyada da əsas təşəbbüskar Rusiya oldu və o, artıq ATƏT mexanizmini kənarda saxlayaraq üçtərəfli bəyanatı öz təşəbbüsü ilə hazırladı. ATƏT-in Minsk Qrupunun üzvü olan Türkiyə isə post-müharibə dövründə yalnız Rusiya ilə birgə yaradılmış Monitorinq Mərkəzində simvolik rol oynadı. Bu Mərkəz də 2024-cü ilin aprelində ləğv olundu (AZƏRTAC 2024).
“Çox şeyə iddialı olmaq, heç nəyə nail ola bilməmək”
ATƏT-in Minsk Qrupunun yüksək ambisiyalı və ideallaşdırılmış siyasi məqsədləri, liberal beynəlxalq nizamın optimizmi fonunda formalaşdırılsa da, bu yanaşma mexanizmin daha əsas və praktiki uğurlar qazana biləcəyi sahələri – məsələn, humanitar istiqaməti – kölgədə qoydu.
Əslində, münaqişənin başlanğıcından etibarən Rusiyanın vasitəçilik roluna heç bir ciddi etiraz yox idi. Bu, müxtəlif amillərlə izah oluna bilər, lakin əsas səbəblərdən biri də Qərbin tətbiq etdiyi “əvvəlcə Rusiya” siyasəti və münaqişə tərəflərinin maraqlarını olduqca sadəlövh şəkildə qiymətləndirməsi idi. Bölgəni “şahmat taxtası” kimi görmək və həmsədr ölkələrin maraqlarını münaqişə tərəflərinin maraqlarından üstün tutmaq, zamanla həm Azərbaycanda, həm də Ermənistanda ciddi narazılıq yaratdı.
Lakin siyasi danışıqların daha aktiv mərhələsi başlamazdan öncə (1997–2007), ATƏT-in Minsk Qrupu humanitar sahədə müəyyən uğurlar əldə etmişdi. 1995-ci ildə tərəflər arasında əsir mübadiləsinin təşkilinə vasitəçilik etməsi buna nümunə göstərilə bilər (PolSoc Paper 2025). Bu fakt göstərirdi ki, humanitar sahə prioritetləşdirilsəydi, bu istiqamətdə daha davamlı nəticələr əldə edilə bilərdi. Lakin Minsk Qrupu daha iddialı qərarlar verərək fəaliyyətini əsasən siyasi danışıqlar üzərində qurdu, mexanizmi yuxarıdan-aşağıya yönələn, xalqdan uzaq və qapalı bir formata çevirdi.
Nəticədə, nə vətəndaş cəmiyyətləri, nə də münaqişədən birbaşa təsirlənən əhali bu proseslərdə iştirak edə bildi və ya onların səsi eşidilmədi. Proseslər tamamilə dövlətlərarası müstəvidə aparıldı (PolSoc Paper 2025). Xalqdan bu şəkildə uzaqlaşmaq və danışıqların uzun müddət nəticə verməməsi həm Azərbaycanda, həm də Ermənistanda Minsk Qrupuna olan etimadı aşağı saldı və missiyanın legitimliyinə ciddi zərbə vurdu.
Dağlıq Qarabağ münaqişəsi üzrə tez-tez fikir bildirən erməni jurnalist Onnik Ceyms Krikoryan 2025-ci ilin əvvəlində dərc olunan məqaləsində ATƏT-in Minsk Qrupunun illərlə davam edən və nəticəsiz qalan fəaliyyətini belə şərh etmişdi: “Bir pəncərə imkanlar açılsa da, son anda yenə bağlandı. Tezliklə bir çoxları bu prosesi danışıqların imitasiyası adlandırmağa başladı” (Krikoryan 2025).
ATƏT-in Minsk Qrupu 1997–2009-cu illər ərzində “Mərhələli” və “Paket” variantları, sonradan isə “Madrid Prinsipləri” kimi bir neçə siyasi həll modeli irəli sürsə də, bunlar tərəflər tərəfindən növbə ilə rədd edildi. Çünki heç bir tərəf güzəştə getməyə hazır deyildi – bu da münaqişənin daxili siyasətlə sıx bağlı olduğunu göstərirdi.
Eyni zamanda, ATƏT-in Minsk Qrupu tərəfindən münaqişənin yaratdığı humanitar vəziyyətə dair tərtib edilmiş yeganə “faktlara əsaslanan” hesabat 24 mart 2011-ci ildə yayımlandı. Lakin bu sənədin yalnız xülasə hissəsi açıq şəkildə internetdə mövcuddur. Həmin hissədə sadəcə üç paraqrafla münaqişənin fəlakətli nəticələri və sülh razılaşmasının əldə olunmamasının doğurduğu mənzərə qeyd edilir (ATƏT 2011).
ATƏT-in Minsk Qrupunun olduqca uğursuz fəaliyyəti Ermənistan və Azərbaycanda bu mexanizmin sonrakı dövrdə sülh prosesinə töhfə verə biləcəyinə inamı demək olar ki, tamamilə aradan qaldırmışdı. Humanitar sahəyə diqqət yetirməyən, siyasi diplomatiyada uğur qazana bilməyən və legitimliyi ciddi şəkildə sarsılan bu mexanizmin sülh sazişinin imzalanması, məcburi köçkünlərin qayıdış hüququnun təmin olunması və ya monitorinqin həyata keçirilməsi kimi məsələlərdə hər hansı rolu olacağı inandırıcı deyil. Necə ki, bundan əvvəl 100 minlərlə azərbaycanlı məcburi köçkünlərin qayıdış hüququ ilə bağlı heç bir faydalı iş görə bilməmişdi.
Mənfi nəticə olaraq isə, bu uğursuzluq Azərbaycanda avtoritar rejimin siyasi ritorikasının bir hissəsinə çevrilib.
İstinadlar:
AZERTAG. 2024. "Türkiyə-Rusiya Birgə Monitorinq Mərkəzinin bağlanış mərasimi keçirilib." Azərbaycan Dövlət İnformasiya Agentliyi, April 26, 2024. Accessed May 18, 2025. https://azertag.az/xeber/turkiye_rusiya_birge_monitorinq_merkezinin_baglanis_merasimi_kechirilib-2976601.
Huseynov, Rusif. 2015. "Time to Reform the Minsk Group." Politicon, September 10, 2015. Accessed May 18, 2025. https://politicon.co/en/analytics/144/time-to-reform-the-minsk-group.
Krikorian, Onnik James. 2025. "Opinion: From Key West to Key Failures – The Demise of the OSCE Minsk Group." commonspace.eu, January 14, 2025. Accessed May 18, 2025. https://www.commonspace.eu/opinion/opinion-key-west-key-failures-demise-osce-minsk-group.
Mills, Claire, and Nigel Walker. 2023. Closure of the Lachin Corridor and the Humanitarian Situation in Nagorno-Karabakh. Research Briefing CDP-2023-0015. London: House of Commons Library. Accessed May 18, 2025. https://commonslibrary.parliament.uk/research-briefings/cdp-2023-0015/.
OSCE. 1995. Mandate of the Co-Chairmen of the Conference on Nagorno-Karabakh under the Auspices of the OSCE ("Minsk Conference"). Vienna: OSCE Chairmanship. Accessed May 18, 2025. https://www.osce.org/files/f/documents/f/f/70125.pdf.
OSCE. 2011. Report of the OSCE Minsk Group Co-Chairs' Field Assessment Mission to the Occupied Territories of Azerbaijan Surrounding Nagorno-Karabakh. Vienna: OSCE. Accessed May 18, 2025. https://www.osce.org/files/f/documents/7/d/76209.pdf.
OSCE. n.d. "Who We Are: Minsk Group." Accessed May 18, 2025. https://www.osce.org/minsk-group/108306.
PolSoc Paper. 2025. "The Karabakh Conflict and the Minsk Group: A Case of Failed Mediation." February 26, 2025. Accessed May 18, 2025. https://uospolsocpaper.com/2025/02/26/the-karabakh-conflict-and-the-minsk-group-a-case-of-failed-mediation/.
