Polyani "Böyük Dəyişiklik"də qeyd edirdi ki, bazarın öz-özünə fəaliyyət göstərən sistem halına gəlməsi cəmiyyəti kökündən dəyişdirdi (Karl Polyani, 1944).
Azərbaycanın kontekstində isə indi biz "böyük dəyişiklik"lə qarşılaşırıq. Siyasət ləğv edilir. Sistem yalnız idarəetmə, təhlükəsizlik və resursların bölüşdürülməsi mexanizminə çevrilir. Müxalif fəaliyyət artıq "anormallıq" və "təhlükə" kimi qəbul edilir. Beləliklə, bazarın cəmiyyətlə bağının kəsilməsi necə “böyük transformasiya” hesab olunursa, Azərbaycanda siyasətin aradan qaldırılması da həmin tip “böyük transformasiya” dır.
Qərb akademiyası hələ də Azərbaycan kimi rejimləri “rəqabətli avtoritarizm”, “sərt avtoritar dönüş”, “müqavimət mühitinin daralması” və “demokratik geriləmə” kimi terminlərlə izah etməyə çalışır (Petra Guasti and Zdenka Mansfeldová, 2018). Məsələ burasındadır ki, bu terminlər hələ də siyasətin olduğu sistemləri əks etdirir: saxtakarlıq mövcuddur, lakin seçki prosesləri də baş verir. Təzyiq var, ancaq müstəqil səslər hələ də eşidilir. Media sıxışdırılır, amma tamamilə susdurulmayıb.
Azərbaycan isə yeni bir mərhələyə daxil olub: Seçkilər sadəcə ritual xarakteri daşıyır. Müxalif fəaliyyət isə kriminallaşdırılıb. "Avtoritar konsolidasiya" anlayışı bu sistemi artıq tam şəkildə izah edə bilmir (Kharcenter, Nov 2025).
Siyasi ədəbiyyat isə hələ də belə rejimləri "demokratiya spektri" çərçivəsində qiymətləndirməyə çalışır. Lakin biz Azərbaycan haqda danışarkən post-demokratik, post-müxalifət və post-siyasi rejim ifadələrinə üstünlük verməliyik.
Əli Kərimlinin həbsi bu transformasiyada harada dayanır?
Onunla birlikdə 30 illik siyasi təcrübə, “siyasət mümkün ola bilər” hissi sistematik şəkildə ortadan götürülür. Rejim artıq belə deyir: “Mən müxalifətlə yaşamaq istəmirəm. "Müxalifətsiz, siyasətsiz, alternativsiz sistem istəyirəm.” Azərbaycanda hətta klassik avtoritarizm dövrü belə geridə qalıb: Hakimiyyət var, aparat var, resurs var, amma siyasi müzakirənin, rəqabətin əlifbası belə yoxdur.
Bəli, Əli Kərimlinin həbsi Azərbaycanda post-sovet siyasi miladının sonudur.
29 noyabr 2025-də Azərbaycan müxalifət lideri Əli Kərimlinin saxlanması, komandası üzərində aparılan genişmiqyaslı əməliyyat və AXCP strukturunun iflic edilməsi ilk baxışda “repressiyanın növbəti dalğası” kimi təsvir olundu (AP, Nov 2025). Amma bu izah hadisənin mahiyyətini tam əks etdirmir.
Artıq Azərbaycan siyasətin ləğv edildiyi mərhələyə daxil oldu. Üç onillik ərzində ölkədə qəribə bir ikilik yaşanırdı: hakimiyyət tam avtoritar idarəçiliyə keçmişdi, amma 1988–1993 dövrünün siyasi enerjisinin daşıyıcıları hələ də yaşayırdı: siyasi debatların mümkünlüyünə dair cüzi də olsa ümid, prinsipial siyasi partiyalar, alternativ liderlər, rəqabətlə bağlı xatirələr (Kharcenter, Nov 2025). Əli Kərimli bu dirənişin son simvolu idi. Onun gücü mənbə və institutlardan gəlmirdi. Parlamentdə təmsil olunmurdu, mitinqlər qadağan idi. Onun gücü tamam başqa funksiyadan doğurdu: siyasətin hələ də mümkün olduğuna dair son işartı olmaqdan.
Azərbaycanda baş verəni klassik ifadələrlə izah etməyə çalışmaq, “avtoritar konsolidasiya”, “vətəndaş məkanının daralması”, “müxalifətə təzyiq” kimi anlayışlar hadisəni kiçiltmək deməkdir. Bu anlayışların hamısı bir fərziyyəyə dayanır: siyasət hələ də mövcuddur. Halbuki Azərbaycan bu mərhələni keçib. Artıq ölkədə baş verən proses siyasətin özünün ləğv edilməsidir.
Klassik avtoritarizm siyasətin üzərində nəzarət qurur, post-siyasi rejim isə siyasətin özünü anomaliya hesab edir. Azərbaycan rejimi artıq müxalifəti rəqib kimi görmür, “anormal element” kimi görür; medianı boğmur, mediaya ehtiyacı olmadığını elan edir; seçkini sadəcə saxtalaşdırmır, onu siyasi funksiya kimi məhv edir; siyasətçini təhdid saymır, onu sistemdən kənar kateqoriya elan edir. Əli Kərimlinin həbsi bu keçidin rəsmiləşməsi, post-sovet siyasi dövrün bağlanmasıdır.
O dövrün xarakteri belə idi:
- müxalifət var idi, amma boğulmuş vəziyyətdə;
- seçki var idi, amma nəticəsi əvvəlcədən bəlli idi;
- maarifçi və ya intellektual müzakirələr vardı, amma təsirsiz;
- siyasi partiyalar mövcud idi, amma gücsüz (Kharcenter, May 2025);
İndi bu dövr bitdi.
Azərbaycan artıq post-müxalifət dövlətinə çevrilir.
– siyasətin aktorları yoxdur,
– siyasətin məkanları yoxdur,
– siyasətin funksiyası yoxdur.
Sistem rəqabətə girmək istəmir, çünki rəqabət anlamı qalmayıb.
Sistem dialoqa ehtiyac duymur, çünki tərəf yoxdur.
Sistem müzakirə istəmir, çünki alternativ narrativi arzuolunmaz sayır.
Post-neft dövrünə hazırlıq
Bu sərt transformasiyanın məhz indi baş verməsi iqtisadi və geosiyasi reallıqlarla bağlıdır. Azərbaycan qarşıdakı 2027–2035-ci illərdə post-neft dövrünə daxil olacaq. Bu dövr asan neft gəlirlərinin azalması, sosial gərginliyin artması, büdcə xərclərinin daralması, regionda güc balansının kəskin dəyişməsi, yeni texnoloji və iqtisadi adaptasiya xərcləri ilə müşayiət olunacaq (Elman Fattah, Nov 2025).
Demokratik sistemlər bu vəziyyətdə siyasi rəqabəti yeniləyir, klassik avtoritar rejimlər müəyyən yumşalmaya gedir, petro-avtoritar rejimlər isə siyasi sterilizasiyanı seçir. Yalnız bu günün opponentlərini yox, sabahın mümkün siyasi qruplaşmalarını belə əvvəlcədən ləğv edirlər.
Beləliklə, son 10 ildə müşahidə etdiyimiz ardıcıllıq: müstəqil medianın məhv edilməsi, QHT sektorunun dağılması, mühacirlərə qarşı transsərhəd təzyiq, bloqerlərin və onlayn fəalların kriminalizasiyası, siyasi partiyaların strukturunun dağıdılması və sonda müxalifət liderinin həbsə atılması təsadüfi deyil.
Bu ardıcıllıq post-siyasi dövlət yaratmaq üçün keçilən yoldur.
Əli Kərimli nəyi təmsil edirdi?
Kərimli rejim üçün təhlükə deyildi, ən azından klassik mənada. Onun mövcud rejimi dəyişdirəcək gücü yoxdur. Onun təhlükəsi başqa idi: alternativ siyasi yaddaşı qoruyurdu.
O, aşağıdakıların son daşıyıcısı idi:
- 1988–1993 milli oyanışının siyasi enerjisi,
- ilk demokratik parlament təcrübəsi,
- rəqabətli seçkilər xatirəsi,
- “siyasətin mümkünlüyü” anlayışı.
Post-siyasi sistemdə rejim üçün qəbulolunmaz olan məhz budur.
Post-siyasi sistem siyasətçini tarixi anomaliya kimi görür, ona görə də Kərimli fiqur kimi deyil, funksiya kimi məhv edilməli idi.
Post-siyasi dövlətin riskləri
Siyasətsiz idarəetmə qısa müddətdə sabitlik təsiri yarada bilər. Lakin uzunmüddətli prespektivdə bu, hər bir siyasi sistem üçün ən təhlükəli senaridir. Çünki demokratik institutlar gərginliklərin idarə olunması, narazılığın sistem içində əridilməsi, böhranların siyasi transformasiyaya çevrilməsi üçün zəruri olan təhlükəsizlik yastıqlarıdır.
Azərbaycan isə post-neft dövrünə bu instrumentlərdən məhrum şəkildə girəcək:
– təcrübəli siyasətçi olmayacaq,
– dialoq kanalları mövcud olmayacaq,
– müzakirə mədəniyyəti olmayacaq,
– cəmiyyətlə dövlət arasında vasitəçi mexanizmlər sıfırlanmış olacaq.
Belə şəraitdə böhran idarəolunmaz xaos kimi ortaya çıxacaq. Hakimiyyət bu gün siyasəti ləğv etməklə, əslində, sabahkı böhranlarla mübarizədə özünü tam müdafiəsiz qoyur.
İSTİNADLAR
Karl Polyani, 1944. The Great Transformation. p 1. https://la.utexas.edu/users/hcleaver/368/368Polanyitable.pdf
Petra Guasti and Zdenka Mansfeldová, 2018. DEMOCRACY UNDER STRESS. https://www.soc.cas.cz/images/drupal/publikace/mansfeldova_guasti_-democracy_under_stress._changing_perspectives_on_democracy_governance_and_their_measurement.pdf
Kharcenter, Nov 2025. MIRAS: Azerbaijan’s Digital Repression Architecture. https://kharcenter.com/en/researches/miras-azerbaijans-digital-repression-architecture
AP, Nov 2025. Opposition leader detained in Azerbaijan’s continuing crackdown on dissent. https://apnews.com/article/azerbaijan-aliyev-dissent-crackdown-opposition-89765279ed1f97f2ca3ab69b580aeaa1
Kharcenter, Nov 2025.The Stability and Legitimacy Mechanism of Azerbaijani Authoritarianism. https://kharcenter.com/en/publications/the-stability-and-legitimacy-mechanism-of-azerbaijani-authoritarianism
(Kharcenter, May 2025. The Evolution of Azerbaijani Authoritarianism (III PART): Ilham Aliyev’s Role in International Authoritarian Coalitions and Western Strategic Tolerance in the Context of Regional Integration Initiatives. https://kharcenter.com/en/publications/the-evolution-of-azerbaijani-authoritarianism-iii-part-ilham-aliyevs-role-in-international-authoritarian-coalitions-and-western-strategic-tolerance-in-the-context-of-regional-integration-initiatives
Elman Fattah, Nov 2025. The Prospects of Weakening in the Aliyev Regime: A Seven-Stage Mechanism of Decline. https://kharcenter.com/en/expert-commentaries/the-prospects-of-weakening-in-the-aliyev-regime-a-seven-stage-mechanism-of-decline
