Giriş
“Konstitusiya öldü. Yaşasın siyasət.”
Slavoy Jijekin The Guardian qəzetində yazdığı bu ifadə – “Konstitusiya öldü. Yaşasın siyasət” – İtaliya–Albaniya miqrasiya sazişi ilə bağlı olan bu məqaləyə məqsədəuyğun yön verir (Žižek 2005). Bu, təsadüfi bir epiqraf deyil; əksinə, müasir konstitusiya müdafiə mexanizmlərinə, xüsusilə də qaçqın hüquqları və Avropa miqrasiya idarəçiliyi kontekstində olan ümidsizliyi ifadə edir.
İtaliya–Albaniya razılaşması, Avropa layihəsinin uğursuzluqlarına işarət edən daha bir əlamətdar xəbərdarlıqdır və Avropa İttifaqının "Qala Avropa" siyasətinə doğru istiqamətləndiyini göstərməkdədir (Marino və Dawes 2016). Aİ yenidən problemin əsas səbəblərini deyil, yalnız onun simptomlarını aradan qaldırmağa çalışır (Mitzen 2018).
Daha dərindən baxıldıqda, bu vəziyyət Avropanın "güc siyasəti" və ya "hadisə siyasəti" adlandıra biləcəyimiz yanaşmaya əsaslandığını göstərir – bu, qurulmaqda olan super-dövlətin hüdudlarından kənara təsirini yaymaq bacarığı üzərində qurulub (Broerse 2024, 31). Lakin bu, eyni zamanda Avropanın öz daxili ziddiyyətlərini və münaqişələrini effektiv şəkildə idarə etməkdə çətinlik çəkdiyini də üzə çıxarır.
Aİ-nin Qonşuluq Siyasəti, sərhəd polisi, sərhəd texnologiyaları, Miqrasiya və Sığınacaq üzrə Yeni Pakt kimi təşəbbüslər – bunların hamısı miqrantları Avropadan uzaq saxlamağa yönəlmişdir. Bu siyasətlər etik xarici siyasət görüntüsü yaratsa da, əslində insan hüquqlarının siyasiləşdirilməsinə və alətə çevrilməsinə səbəb olur. İtaliya–Albaniya razılaşması bunun konkret nümunəsidir: Aİ üzvü olan və demokratiya ilə idarə olunan İtaliya, insan hüquqları ilə demokratiya arasında tarazlıq qurmaq əvəzinə, miqrasiya böhranından öz siyasi maraqları üçün istifadə edir və bu məqsədlə zəif demokratik institutlara malik olan Albaniya ilə gözlənilməz bir razılaşma imzalayır.
Əksər hallarda, vətəndaş azadlıqları hökumətlərin qorxuları və ictimai narahatlıqlar fonunda ilk qurban olur. Bu vəziyyət Avropa siyasətinin “lənət”inə çevrilən, ultramillətçi, avtoritar liderlərin yüksəlişinə zəmin yaradan bir tendensiyaya çevrilməkdədir. Burada "lənət" anlayışı Avropanın öz eqosentrizmi və milli dövlətlərinin konstitusion çərçivələrinin insan hüquqlarını effektiv şəkildə, xüsusilə də, bu hüquqlardan məhrum olmuş və onları yenidən bərpa edə bilməyən şəxslərə qarşı təmin edə bilməməsi ilə əlaqələndirilir.
Bu razılaşma minlərlə insanın hüququnu pozmaqla, insan hüquqlarına ciddi şəkildə mənfi təsir göstərə bilər. Avropa Şurasının İnsan Hüquqları üzrə keçmiş Komissarı Dunya Miyatoviçin qeyd etdiyi kimi:
“Bu Memorandumun həyata keçirilməsi qaçqınların, sığınacaq axtaranların və miqrantların insan hüquqlarına təsiri baxımından bir sıra mühüm sualları gündəmə gətirir. Bu suallar arasında vaxtında sahilə çıxma, axtarış və xilasetmə əməliyyatlarına təsir, sığınacaq prosedurlarının ədalətliliyi, həssas şəxslərin müəyyən edilməsi, adekvat məhkəmə nəzarəti olmadan avtomatik saxlanılma, saxlanılma şəraiti, hüquqi yardıma çıxış və effektiv hüquqi müdafiə imkanları yer alır.”
(Council of Europe Commissioner for Human Rights 2023)
Ban-optikon
İtaliya–Albaniya razılaşması qaçqınları tanınma və mənsubiyyət hüququndan məhrum edir. Bu şəxslər avtomatik həbsə, hüquqi yardıma məhdud çıxışa və qeyri-müəyyən prosedurlara məruz qalırlar. Didier Bigo və Chantal Mouffe kimi tədqiqatçılar Avropa İttifaqının miqrasiyaya yanaşmasını “təhlükəsizləşdirmə nəzəriyyəsi” prizmasından tənqid ediblər (Bigo 2002). Belə razılaşmalar əsas beynəlxalq müdafiə standartlarını zəiflətmək riski daşıyır. Çünki bu razılaşmalar Aİ-nin hüquqi öhdəliklərini sərhədlərindən kənara ötürür və məsuliyyəti öz institusional çərçivəsindən uzaqlaşdırır.
Mülki şəxslərin müdafiəsi ilə bağlı mənəvi öhdəlik, yəni Cenevrə Konvensiyası və Aİ Fundamental Hüquqlar Xartiyasında təsbit edilmiş müdafiə prinsipləri, getdikcə qarşısını alma və saxlamaya yönəlmiş məqsədlərə tabe edilir. Tənqidçilər hesab edirlər ki, bu siyasətlər hüquqlar arasında iyerarxiya yaradır; burada sığınacaq hüququna çıxış fərdi müdafiə ehtiyaclarına deyil, geosiyasi razılaşmalara əsaslanır (Guild, Carrera və Balzacq 2016). Bu tendensiya, Bigo-nun “ban-optikon” adlandırdığı bir rejimi xatırladır – yəni görünürlük, nəzarət və istisnaetmə üzərində qurulmuş bir sistem. Bu sistem insan hərəkətliliyini təhlükə əsasında süzgəcdən keçirmək və idarə etmək məqsədi daşıyır – həssaslıq və ya hüquqi status əsas götürülmür.
Albaniya və İtaliya baş nazirlərinin ictimai çıxışlarında və populyar ritorikasında bu razılaşma iki xalq arasındakı dostluğun və sədaqətin simvolu kimi təqdim olunur. Albaniyanın Baş naziri Edi Rama bildirib ki:
“Bu, İtaliya ilə eksklüziv razılaşmadır, çünki biz hər kəsi sevirik, amma İtaliya ilə sevgimiz qeyd-şərtsizdir.”
(Top Channel 2024)
Bu isə – Rortinin qeyd etdiyi kimi – ədaləti və hüquqları nəzərə almayan bir sədaqət nümayişidir (Rorty 1997). Digər tərəfdən, Meloni bildirib ki, onlar bu razılaşmanı hər nə olursa olsun həyata keçirməkdə qərarlıdırlar (Reuters 2025). Bununla belə, bu günə qədər İtaliya məhkəmələri miqrantların Albaniyaya göndərilməsinə üç dəfə qadağa qoyub. Bu isə güclü məhkəmə sisteminin hüquqi səlahiyyətin sui-istifadəsinə qarşı əsas təminatçı ola biləcəyini sübut edir (Giordano və Ford 2024). Bəs Avropa İttifaqının rolu nədir? İyirmi ilə yaxındır davam edən bu böhrana qarşı səssizliyi və onu faktiki olaraq inkar etməsi haraya qədər gedəcək?
“Birlikdə Müxtəliflikdə” adlı cəsarətli Avropa layihəsi artıq bir müddətdir ki, dalana dirənmiş kimi görünür. Deleuz və Qattari “territorializasiya” anlayışını təqdim edərkən onun ikitərəfli bir prosesi ifadə etdiyini də vurğulayırdılar – yəni harada territorializasiya varsa, orada deteritorializasiya da baş verir (Günzel 1998). Eyni prinsip milliləşmə və qeyri-milliləşmə, insan hüquqları adı altında “insanlaşdırma” və eyni zamanda “insansızlaşdırma” proseslərinə də aiddir. Bunların heç biri təkbaşına baş vermir, çünki siyasi güc strukturları məkanları, kimlikləri, dilləri, əxlaqi çərçivələri və hüquqi anlayışları formalaşdırır. Məkan və kimlik bir-biri ilə sıx bağlıdır. Territorializasiya dedikdə fərdlərə müəyyən kateqoriyalar, milli kimliklər və onlara uyğun sosial xüsusiyyətlərin aid edilməsi başa düşülür – hazırkı miqrasiya siyasətində isə bu, sülh yolu ilə və ya zorla deportasiya, azadlıqdan məhrum etmə və hüquqlardan məhrumlaşdırma formasında təzahür edir.
Sığınacağın Xaricdə İcrası: Birləşmiş Krallıq–Ruanda və Aİ–Türkiyə Razılaşmalarından İtaliya–Albaniya Modeli üçün Dərslər
İtaliya–Albaniya razılaşması kontekstində tənqidi dərsləri Birləşmiş Krallığın Ruanda ilə bağladığı sığınacaq razılaşmasından (2022) və Avropa İttifaqının Türkiyə ilə imzaladığı miqrasiya sazişindən (2016) götürmək olar. Bu iki nümunə narahatedici bir tendensiyanı üzə çıxarır: inkişaf etmiş ölkələr tez-tez hüquqi boşluqlardan istifadə edərək qaçqınlara dair öhdəliklərdən yayınır və bu tədbirləri guya miqrasiya təzyiqlərinə təcili cavab olaraq əsaslandırırlar (Erjon və Giola 2024).
Birləşmiş Krallıq və Aİ-nin bu sahədəki təcrübələri göstərir ki, sığınacaq prosesinin xaricə ötürülməsi adekvat nəzarət mexanizmləri olmadıqda müdafiə sistemlərini sistemli şəkildə zəiflədə bilər. Burada nəzərə alınmalı olan əsas məsələlər aşağıdakılardır:
- Məhkəmə nəzarətinin olmaması: Həm Birləşmiş Krallıq, həm də Aİ nümunələri göstərir ki, belə xariciləşdirmə sxemləri çox zaman yetərsiz hüquqi cavabdehlik çərçivəsində fəaliyyət göstərir (Birləşmiş Krallıq Ali Məhkəməsinin müdaxiləsi buna nümunədir) (Human Rights Watch 2023);
- “Təhlükəsiz ölkə” statusunun sual altına alınması: Türkiyə nümunəsi göstərir ki, belə qiymətləndirmələr hər zaman sığınacaq axtaranların real təhlükəsizlik vəziyyətinə uyğun olmaya bilər (ECRE 2016);
- Müdafiə standartlarının aşınması: Bu siyasətlər “domino effekti” yaradır, nəticədə daha çox dövlət hüquqi öhdəliklərindən yayınmaq üçün oxşar üsullara əl atır.
İtaliya Albaniya ilə bu planı irəlilədikcə, əvvəlki uğursuz xariciləşdirmə cəhdləri göstərir ki, insan hüquqlarının pozulmasının qarşısını almaq üçün daha güclü təminatlara ehtiyac var. Əgər adekvat hüquqi və institusional müdafiə tədbirləri tətbiq olunmazsa, bu cür sazişlər sığınacaq hüquqlarının tədricən zəiflədilməsini və miqrasiya idarəçiliyi adı altında qlobal müdafiə sistemlərinin təhlükə altına düşməsini normallaşdıra bilər.
Nəticə
İtaliya–Albaniya razılaşması Avropada miqrasiya nəzarəti siyasətlərində təhlükəli bir dönüş nöqtəsini təmsil edir. Bu saziş qaçqınların hüquqi müdafiə imkanlarını siyasi məqsədlərə qurban verir. İtaliya sığınacaq prosedurlarını Albaniyaya ötürməklə beynəlxalq öhdəliklərini pozma riski daşıyır. İndiyə qədər İtaliya məhkəmələri bu protokolun həyata keçirilməsini dayandıraraq hüquqi gücün siyasi manipulyasiyaya qarşı əsas maneə ola biləcəyini sübut ediblər. 73 miqrantın Albaniyaya göndərilməsi İtaliya məhkəməsinin – konkret olaraq Roma Məhkəməsinin – qərarı ilə dayandırılıb və onlar İtaliyaya qaytarılıb. Bu isə razılaşmanın ciddi fiaskoya uğradığını və hüququn güc siyasəti üzərində qələbəsini göstərir (Deutsche Welle 2025).
Bununla belə, bizim bu esse boyunca vurğuladığımız əsas narahatedici məqam odur ki, miqrant hüquqlarının müdafiəsi sahəsində çox ciddi qeyri-müəyyənlik və təsirsizlik ortaya çıxıb. Bu, yalnız İtaliya və Albaniya üçün deyil, həm də Avropa miqrasiya siyasətinin gələcəyi və beynəlxalq hüquqi nizamın dayanıqlığı baxımından dərin bir siqnaldır.
İstinadlar:
Bigo, Didier. 2002. “Security and Immigration: Toward a Critique of the Governmentality of Unease.” Alternatives 27 (1_suppl): 63–92. https://ir101.co.uk/wp-content/uploads/2017/11/bigo-security-and-immigration.pdf.
Broerse, Inga. 2024. The Italy-Albania Agreement: Externalising asylum procedures in violation of human rights. (ACMRL Migration Law Series; No. 26). Amsterdam Centre for Migration and Refugee Law. https://doi.org/10.71881/51abe5cb-92a2-4de9-8395-9323bdc7f75c
Council of Europe Commissioner for Human Rights. 2023. “Italy–Albania Agreement Adds to Worrying European Trend towards Externalising Asylum Procedures.” Council of Europe, November 14, 2023. https://www.coe.int/en/web/commissioner/-/italy-albania-agreement-adds-to-worrying-european-trend-towards-externalising-asylum-procedures.
Deutsche Welle. 2025. “Has Italy's Albania Migrant Deal Completely Failed?” DW. https://www.dw.com/en/has-italys-albania-migrant-deal-completely-failed/a-71694722.
Erjon, Muharremaj, and Giola Cami. 2024. “The ‘Externalization’ of the European Union Migration and Asylum Policy: A Case Study of the Italy-Albania Agreement.” Vestnik Mezhdunarodnykh Organizatsii / International Organisations Research Journal 19 (4): 40–60. https://publicatio.bibl.u-szeged.hu/36027/1/3Cami-14December2024_OF1.pdf
European Council on Refugees and Exiles (ECRE). 2016. Asylum Information Database (AIDA) Legal Briefing No. 3: Safe Country of Origin. June 2016. https://www.ecre.org/wp-content/uploads/2016/06/AIDA-Third-Legal-Briefing_Safe-Country-of-Origin.pdf.
Giordano, Elena, and Alessandro Ford. 2024. “Giorgia Meloni’s Albania Migration Plan Blasted after Third Failure.” Politico, March 14, 2024. https://www.politico.eu/article/giorgia-melonis-albania-migration-plan-blasted-after-third-failure/.
Guild, Elspeth, Sergio Carrera, and Thierry Balzacq. 2016. “The Changing Dynamics of Security in an Enlarged European Union.” In Europe's 21st Century Challenge, 31–48. London: Routledge.
Günzel, Stephan. 1998. “Immanence and Deterritorialization: The Philosophy of Gilles Deleuze and Félix Guattari.” Friedrich-Schiller-Universität Jena. https://www.bu.edu/wcp/Papers/Cont/ContGunz.htm.
Human Rights Watch. 2023. “UK Supreme Court Finds UK-Rwanda Asylum Scheme Unlawful.” Human Rights Watch, November 15, 2023. https://www.hrw.org/news/2023/11/15/uk-supreme-court-finds-uk-rwanda-asylum-scheme-unlawful.
Marino, Sara, and Simon Dawes. 2016. “Fortress Europe: Media, Migration and Borders.” Networking Knowledge 9 (4).
Mitzen, Jennifer. 2018. “Feeling at Home in Europe: Migration, Ontological Security, and the Political Psychology of EU Bordering.” Political Psychology 39 (6): 1373–87.
Reuters. 2025. “Italy’s Meloni Vows to Overcome All Obstacles to Albanian Migrant Deal.” Reuters, February 17, 2025. https://www.reuters.com/world/europe/italys-meloni-vows-overcome-all-obstacles-albanian-migrant-deal-2025-02-17/.
Rorty, Richard. 1997. “Justice as a Larger Loyalty.” Ethical Perspectives 4 (3): 139–51.
Top Channel. 2024. “Kryeministri Britanik Shprehu Interes, Rama: Marrëveshja e Shqipërisë për Emigrantët Është Ekskluzive për Italinë.” Top Channel, September 20, 2024. https://top-channel.tv/2024/09/20/kryeministri-britanik-shprehu-interes-rama-marreveshja-e-shqiperise-per-emigrantet-eshte-ekskluzive-per-italine/.
Žižek, Slavoj. 2005. “The Constitution Is Dead. Long Live the State of Emergency.” The Guardian, June 4, 2005. https://www.theguardian.com/politics/2005/jun/04/eu.world1.
