(Yazı Khar Centerin Azərbaycan avtoritarizmi araşdırmaları çərçivəsində hazırlanıb)
Postsovet regionunda avtoritar sabitlik fenomeni, yəni zor gücü ilə idarə olunan sistemlərin uzun müddət ərzində fəaliyyət göstərə bilməsi siyasət elminin ən önəmli tədqiqat sahələrindən biri kimi əhəmiyyət qazanıb. Müxtəlif yazarlar bu davamlılığı "rejim dayanıqlılığı", "dayanıqlı avtoritarizm" və ya "hegemon avtoritarizm" adlı terminlərlə izah edirlər. Avtoritar sistemlərin əsas paradoksu isə rəqabət və legitimlik olmadan fəaliyyət göstərmələrinə rəğmən həmin konseptlərin illüziyasını yarada bilmələridir.
Azərbaycan bu fenomenin parlaq nümunələrindəndir. 1993-cü ildən etibarən hakimiyyətin sabitliyi həm repressiya və kooptasiya vasitəsilə, həm də legitimlik strategiyaları ilə təmin olunur. Onun davamlılığını anlamaq üçün yalnız siyasi təzyiqlərə diqqət yetirmək kifayət etmir. Bu sabitlik iqtisadi resursların necə bölüşdürülməsində tutmuş informasiya mühitinin necə formalaşdığına, kollektiv yaddaşın necə yönləndirildiyinə və dövlətin özünü hansı simvollarla təqdim etdiyinə qədər bir sıra mürəkkəb amillərlə müəyyən olunur.
Giriş
Azərbaycan avtoritarizmini anlamaq istəyərkən fərqli qatlardan ibarət bir sistemin daxilinə nəzər salmalı olursan: resursların total idarə olunması və qorxu ilə təhlükəsizliyin tandemi. Bu mexanizmlər bir arada fəaliyyət göstərdiyi üçün sistem sabitlik həddində görünür. Siyasət elminin müxtəlif nəzəriyyələri bu mexanizmləri fərqli şəkildə izah edir. Lakin Azərbaycan kontekstində müstəsna “avtoritar qarışıq model” meydana gəlir.
Braunlinin araşdırmalarına görə müasir avtokratlar hakimiyyəti yalnız zorakı üsullarla, ya da həbsxanalarla təmin etmirlər (Brownlee Jason, 2007). Onlar eyni zamanda cəmiyyətin müxtəlif qruplarını birləşdirən vasitələr yaradır: bəziləri üçün iş imkanları, digərləri üçün kredit borcunun bağışlanması, bəzi insanlara isə sadəcə “dəymə mənə, dəyməyim sənə” prinsipi. Azərbaycan avtoritarizmi məhz bu görünməz sütunlar üzərində formalaşır və onlar daim bir-birinin yerini tutur. İctimai müqavilə boşalanda “təhlükəsizlik” mövzusu gücləndirilir. Təhlükəsizlik yorulanda “qələbə hekayəsi” irəli çəkilir. Avtoritar sistem burada çevikdir: hansı diskurs işə yarayırsa, diqqət ora yönəlir.
Bir zamanlar Azərbaycan “hibrid rejim” və “rəqabətli avtoritarizm” kimi xarakterizə olunurdu. Lakin, xüsusilə 2013-cü ildən sonra sistem o qədər monolitləşdi ki, həmin terminlər artıq yetərsiz qaldı. Rejim nə rəqabətə müraciət edir, nə də demokratik təşkilatlara ehtiyac duyur. O, üç gücün bir araya gəlməsi ilə fəaliyyətini həyata keçirir: ictimai müqavilə, təhlükəsizlik və qorxu diskursu, qələbə legitimliyi.
Bu üçlük mexaniki saatdakı dişli çarxlar kimi bir-birini tamamlayır. Biri dayandıqda, digəri daha sürətlə dönür. Beləliklə, müasir Azərbaycan avtoritarizmi özünün "çevik uyğunlaşma qabiliyyəti" ilə siyasi ədəbiyyatda hələ tam izah edilməmiş spesifik bir model yaradır.
Metodologiya
Bu tədqiqat Azərbaycan avtoritarizminin sabitlik və legitimlik mexanizmlərini üç əsas sütun vasitəsilə - sosial müqavilə/rifah, təhlükəsizlik və qorxu diskursu, “qələbə legitimliyi” - araşdıran qarışıq-metodlu bir yanaşmaya dayanır. Yanaşma, həm normativ və nəzəri çərçivəni empirik göstəricilərlə təsdiqləyir, həm də diskursun hansı şəkildə yaradıldığını mətn və hadisələrin analizi vasitəsilə araşdırır. Beləliklə, bu tədqiqat konseptual analizlə diskurs analizi metodunun tandemi əsasında ərsəyə gəlmişdir.
Bu metodologiya məqalədə təqdim olunan konseptual arqumentləri ölçülə bilən göstəricilər və diskurs xronometrləri vasitəsilə araşdırır. Burada məqsəd səbəbiyyətin "tam sübutunu" təmin etmək deyil, əksinə, yüksək səviyyədə müvafiq izahlar təqdim edərək müqayisəli kontekstdə spesifikliyi ortaya çıxarmaqdır.
Zaman aralığı: 1993–2025 (alt-mərhələlər: 1993–2003; 2004–2014; 2015–2019; 2020 sonrası)
Sual: 1993-cü ildən bu yana Azərbaycanın avtoritar sabitliyini qoruyan əsas legitimlik mexanizmləri nələrdir və bu mexanizmlər arasında hansı qarşılıqlı təsir mövcuddur?
İctimai müqavilə və avtoritar rifah paradiqması
Müstəqilliyin ilk dövrlərindəki iqtisadi çətinliklər, silahlı qarşıdurmalar və dövlət institutlarının zəifləməsi nəticəsində Azərbaycanda sosial xaos meydana gəlmiş, bu vəziyyət kütləvi psixologiyada dərin bir travma oyatmışdı. Bu travma avtoritar ictimai müqavilənin yaranması üçün ideoloji zəmin yaratdı. Dövlət “nizamın və təhlükəsizliyin yeganə təminatçısı” olaraq tanındı və bu səbəbdən vətəndaşlar üçün siyasi sabitlik azadlıqdan daha qiymətli dəyər halına gəldi.
Beləliklə, yenicə müstəqil olmuş Azərbaycanın kövrək demokratiyası Heydər Əliyevin 1993-cü ildəki revanşı ilə avtoritar sabitlik istiqamətində irəliləməyə başladı. Bu mərhələdə rejimin gücü klassik siyasi nəzəriyyələrin "ictimai müqavilə" konseptinin predmetinə çevrildi. Tomas Hobbs "Leviafan" adlı əsərində ifadə etdiyi kimi “insanlar təhlükələrdən qaçmaq məqsədilə öz azadlıqlarını gücün bir parçası olmağa dəyişirlər”. Bu prinsip postsovet dövründə Azərbaycan kontekstində yenidən ortaya çıxdı (Thomas Hobbes, 1651).
Bu psixoloji dəyişiklik Heydər Əliyevin nitqində açıq şəkildə görünürdü. O, çıxışlarında "sabitlik hər şeydən önəmlidir" fikrini dəfələrlə qeyd edərək, dövlətin mövcudiyyətini təhlükəsizliklə birləşdirirdi. Bu, ideoloji baxımdan Hobbsun fikirlərini təkrar edirdi: stabil vəziyyət yoxdursa, dövlət də yoxdur. Ona görə də dövlətin varlığı və hakimiyyətin davamlı olmasının əsas şərti kimi ictimaiyyətin onu “həzm” etməsi təqdim olunurdu.
Bu dövrdə vətəndaş-dövlət əlaqələri "siyasi itaət - sosial təminat" prinsipi əsasında yenidən formalaşdırıldı. Rejim vətəndaşlara demokratik iştirak təqdim etmədi; əvəzinə normativ qaydalar təklif edir və gündəlik ehtiyacları aşağı səviyyədə təmin etməyə çalışırdı. Desai, Olofsgard və Yusef bu fenomeni "avtoritar ictimai müqavilə" termini ilə izah edərək qeyd edirlər ki, bu cür sistemlərdə vətəndaşların razılığı seçkilər yolu ilə deyil, dövlətin sosial təminat və təhlükəsizlik sahələrində nailiyyətləri ilə əldə edilir (Desai, Olofsgard and Yousef, 2009).
Azərbaycan mühitində bu model yalnızca iqtisadi mübadiləni deyil, eyni zamanda emosional və mədəni aspektləri də əhatə etdi. Dövlət 1990-cı illərin əvvəllərinin xaos təcrübəsini insanların kollektiv yaddaşında “demokratiya = xaos” formulu ilə əlaqələndirərək öz varlığını buna alternativ təqdim etdi. Hakimiyyət və onun nəzarətindəki kütləvi informasiya vasitələri bu assosiasiyanı ardıcıl olaraq möhkəmləndirdi. Müstəqilliyin ilk illərindəki qeyri-sabitlik dövrü "demokratik təcrübənin uğursuzluğu" kimi təqdim edilir, Heydər Əliyev dövrü isə "sabitliyin və dövlətçiliyin bərpası" olaraq mifləşdirilirdi (Kharcenter, Sep 2025).
Bu kontekstdə ictimai müqavilə iqtisadi təminatla yanaşı, eyni zamanda ideoloji bağlılıq əsasında bir identifikasiya aktına çevrildi. Dövlət və lider obrazı "xilas edən" sima olaraq formalaşdırıldı. Bu vəziyyətdə cəmiyyətin əksər hissəsi üçün rejimin tənqid edilməsi və ya alternativ siyasi təşəbbüslərin ortaya çıxması yalnız "sabitliyə qarşı təhlükə" kimi deyil, eyni zamanda mənəvi nankorluq olaraq qiymətləndirildi. Rejimin bu dövrdə əldə etdiyi başlıca uğur siyasi apatiyanın institusional hala gətirilməsi oldu.
Eyni zamanda, rejim xalqla simvolik əlaqəsini daim yeniləyirdi: hər dəfə bir böhran və ya təhdid baş verdikdə (terror aktları, regional münaqişələr və sair) hakimiyyət "milli birliyin" qoruyucusu kimi fəaliyyət göstərir və vətəndaşlardan daha çox səfərbərlik, eyni zamanda az tənqid tələb edir. Bu proses Heylin "patronal siyasət" modelində izah etdiyi şəkildə, şəxsi avtoritetlə yaradılmış fərdi sabitlik sistemini ortaya qoyur (Henry E. Hale, 2014).
Nəticə olaraq, 1993-2003-cü illər arasında yaranan bu ictimai müqavilə, psixoloji, iqtisadi və mədəni sahələrdə rejimin legitimliyinin əsasını təşkil etdi. Belə vəziyyət cəmiyyətin dövlətlə olan əlaqəsini inkişafdan çox, daimi qorxu və asılılıq üzərində inşa etdi. Dövlətin əsas məqsədi artıq azadlıq təqdim etmək deyil, xaosu idarə etməkdir. Bu, Azərbaycan avtoritarizminin özünəməxsus cəhətlərindən biri olaraq sonrakı illərdə də qorundu və İlham Əliyev dövründə iqtisadi rifah və təhlükəsizlik mövzusu ilə daha da möhkəmləndirildi.
Neft rifahı və siyasi loyallığın iqtisadi mühəndisliyi
2000-ci illərin başlanğıcında Azərbaycanın siyasi iqtisadi sistemində əhəmiyyətli struktur dəyişiklikləri baş verdi. 1994-cü ildə imzalanan “Əsrin müqaviləsi”nin ardından neft hasilatının artması və Bakı–Tbilisi–Ceyhan (BTC) neft kəmərinin 2005-ci ildən fəaliyyətə keçməsi ölkəyə böyük maliyyə axını təmin etdi. Dövlət büdcəsi gəlirlərinin 70 faizdən çoxu enerji sektorundan qidalanmağa başladı, bu da rejimin ictimai müqaviləsinə möhkəm iqtisadi dəstək verdi. 1990-cı illərdəki ictimai müqavilə "sabitlik naminə itaət" prinsipi üzərində yaradılmışdı, 2000-ci illərdə isə bu yanaşma iqtisadi rifahla bağlı müqaviləyə çevrildi.
Fərid Quliyevin analizinə əsasən Azərbaycan renta dövlətlərin ənənəvi modelini tam olaraq əks etdirir. Belə ki, bu ölkədə dövlətin əsas rolu iqtisadi fəaliyyətdən gəlir qazanmaq deyil; daha çox əldə olunan gəlirləri korrupsiya yolu ilə mənimsəmək, müəyyən qismini isə yenidən paylamaqla siyasi bağlılığı təmin etməkdir (Farid Guliyev, 2005a). Renta iqtisadiyyatda vətəndaşların rifahı onların iqtisadi məhsuldarlığına bağlı olmayıb, dövlətin redistributiv siyasətindən (redistributive politik - gəlirlərin yenidən bölüşdürülməsi siyasəti) asılıdır. Bu, o deməkdir ki, rifah əmək deyil, itaət qarşılığında əldə edilir.
Renta modelinin institusional formalaşması
Neft gəlirlərinin artması nəticəsində dövlət xərcləri də sürətlə böyüməyə başladı. 2003–2014-cü illər arasında dövlət sektorundakı iş yerlərinin sayı artırıldı, həmçinin dövlət xidmətlərinin əmək haqqları yüksəldi. Bu dəyişikliklər iqtisadi məntiqə deyil, daha çox siyasi mühəndisliyə əsaslanırdı. Dövlət büdcəsi ilə paylaşılan bu resurslar yalnız sosial təminat məqsədi daşımır, həm də nəzarət funksiyasını yerinə yetirirdi. Dövlətin əmək bazarına müdaxiləsi və özəl sektorun güclənməməsi fonunda, geniş bir vətəndaş qrupunun iqtisadi vəziyyəti rejimə bağlı oldu (Gubad Ibadoglu,Kamil Aleskerov, Galib Bayramov, 2013).
Quliyev bu mexanizmi "institusional asılılıq" olaraq xarakterizə edir: dövlət, vətəndaşların gündəlik sosial sabitliyini təmin etməklə, onları siyasi passivliyə sövq edir (Farid Guliyev, 2005b). Məsələn, 2010-cu illərin başlanğıcında dövlət büdcəsinin sosial xərcləri üç dəfə artdı (IMF Country Report, 2014). Təhsil, səhiyyə və kommunal infrastruktur layihələrinə ayrılan investisiyalar "xalq rifahı" adı altında təqdim olunsa da, əslində bu, meqa korrupsiya əməliyyatları olub dövlətin cəmiyyət üzərindəki nəzarətinin daha da güclənməsi mənasına gəlirdi.
Rifahın ideoloji çərçivəyə salınması
Neft gəlirləri yalnız iqtisadi resurs deyil, eyni zamanda legitimlik ideologiyasının mühüm tərkib hissəsi kimi də istifadə olundu. Hakimiyyət tərəfindən “güclü dövlət – firavan xalq” prinsipi dövlət siyasətinin əsas şüarı halına gəldi. Bu ideologiya əsasında mövcud idarəetmə "səxavətli" bir quruluş olaraq təqdim edilir, vətəndaşlar isə iqtisadi rifahın yaradıcıları deyil, onun “istehlakçı”ları kimi görülür. Bu konsepsiya həm Heydər Əliyev, həm də İlham Əliyev dövründə kütləvi informasiya vasitələri və təbliğat yolu ilə genişləndirildi. Dövlət məmurlarının, müəllimlərin və həkimlərin maaşlarının artırılması, infrastruktur layihələrinin açılış mərasimləri kimi tədbirlər bu prosesi dəstəkləyən əsas elementlərdəndi.
Bu proses Devid İstonun “siyasi sistem dəstəyi” modelinə uyğundur: vətəndaşların sistemə olan dəstəyi ideologiya və ritual fəaliyyət vasitəsilə inkişaf edir (David Easton, 1965). Azərbaycanda bu cür fəaliyyətlər – maaş artımı, yeni körpü, məktəb, stadion və ya yol açılışları – həm maddi nəticələr, həm də sədaqət nümayişidir.
Neft gəlirlərinin “siyasi sığorta” funksiyası
Enerji gəlirlərinin rejim üçün vacib rolundan biri siyasi sığorta təsiri idi. Neft Fondundan ayrılan maliyyə resursları iqtisadi inkişaf məqsədi adı altında, əslində isə sosial narazılıqları aradan qaldırmaq üçün istifadə olundu. Böhran zamanı və ya seçki dövründə müavinətlərin artırılması, maaşların indeksasiyası və kredit amnistiyası kimi tətbiqlər hakimiyyət üçün “loyallığın bərpa edilməsi” vasitəsi halına gəldi (Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Fərmanı, 2018).
Bu strategiya Beatris Magaloninin “paylanma yolu ilə avtoritar dayanıqlılıq” modelinə mükəmməl uyğun gəlir: avtoritar rejimlər sosial rifahı bərabər şəkildə deyil, siyasi məqsədlərinə uyğun olaraq seçmə üsulu ilə bölüşdürürlər (Magaloni Beatric, 2008).
Əmək bazarının dövlətləşməsi və passiv orta sinif
İqtisadiyyatın əsas sahələri, xüsusən də təhsil, səhiyyə, neft xidmətləri, dövlət müəssisələri və tikinti sektorlarında dövlətin güclü təsiri cəmiyyətdə passiv bir orta sinifin yaranmasına səbəb oldu. Bu sinif iqtisadi baxımdan sabit olsa da, siyasi olaraq fəal deyildi. Onun uğuru dövlətlə bağlı olmasına görə idi və cari sistemin dəyişməsi şəxsi rifahın itirilməsinə səbəb olacağı qənaətini canlı tuturdu. Bu hal “təhlükəsiz itaət mədəniyyəti”nin iqtisadi əsasını formalaşdırdı.
Beləliklə, neft bumu dövrlərində yaranan rifah mexanizmi yalnız iqtisadi nailiyyətlər olmayıb, eyni zamanda siyasi asılılıq sisteminin maliyyə əsaslarını da təşkil edir. Mərkəzləşdirilmiş rifahın bölüşdürülməsi cəmiyyətin müstəqilliyini və ictimai məsuliyyət hissini zəiflətdi.
Nəticə etibarı ilə 2000-2014-cü illər ərzində Azərbaycan hökuməti "avtoritar ictimai müqavilə"ni iqtisadi əsaslarla birləşdirdi. Vətəndaşların rifah səviyyəsi və siyasi münasibətləri arasında birbaşa əlaqə yarandı: rəqabətsiz təminat hakimiyyətə sədaqətin əvəzidir. Bu dövr, eyni zamanda iqtisadi populizmin və dövlət paternalizminin daha da güclənməsi ilə xarakterizə olundu ( Farid Guliyev, 2013).
Bütün bu amillər Azərbaycan avtoritarizminin əsas psixoloji təməlinin formalaşmasına gətirib çıxardı. Güman etmək olar ki, vətəndaşların əksəriyyəti “rejim dəyişiklikləri”ni siyasi məsələlərdən daha çox iqtisadi risklər olaraq dəyərləndirirlər.
Sabitlik ideologiyası və kütləvi razılaşma
Azərbaycan avtoritarizminin ikinci mərhələsi, yəni neft bumu dövrü, iqtisadi asılılığın daha da artması ilə yanaşı, sabitlik ideologiyasının standartlaşması ilə də səciyyələnir. Əvvəlki ictimai müqavilənin başlıca şərti "itaət qarşılığında sabitlik" idisə, 2000-ci illərin ortalarından etibarən bu konsept ideoloji bir dəyərə çevrildi. Bu dövrdə sabitlik yalnız bir vasitə kimi deyil, eyni zamanda məqsəd kimi təqdim edilməyə başlandı.
Dövlətin rəsmi nitqində "sabitlik" anlayışı ardıcıl olaraq "inkişaf", "milli tərəqqi" və "proqnozlaşdırıla bilən gələcək" kimi müsbət terminlərlə bir tutulur.
İlham Əliyev: “Son 15 il ərzində bu yolla gedərək böyük uğurlara imza atdıq, Azərbaycan xalqı təhlükəsizlik, sabitlik şəraitində yaşamışdır. Bu 15 il ərzində dünyanın müxtəlif bölgələrində, bizim bölgəmizdə, Avropada çox təhlükəli proseslər baş verirdi: qanlı toqquşmalar, müharibələr, vətəndaş müharibələri, dövlət çevrilişləri. Yəni, təhlükəsizlik baxımından son 15 il çox gərgin keçdi. Azərbaycanda isə xalqımız təhlükəsizlik şəraitində yaşadı. Biz daxili risklərin hamısını aradan qaldırdıq, xarici risklərdən isə özümüzü qoruya bilmişik, bu gün də qoruyuruq, əminəm ki, bundan sonra da qoruyacağıq” (İlham Əliyev, 2018). Bu, sadəcə nitq deyil, eyni zamanda rejimin ideoloji legitimlik strategiyasıdır. Məsələn, dövlət televiziyası, rəsmi qəzetlər və məktəb dərsliklərində “inkişaf” üçün əsas amil olaraq “sabitlik” qeyd olunur. Eyni zamanda “sabitlik” anlayışı avtomatik şəkildə “liderin müdrikliyi” ilə əlaqələndirilir.
Bu ideologiya Stiven Heydemannın “dayanıqlı avtoritarizm” anlayışına uyğundur. O, bu cür sistemləri "ideoloji elastik avtoritarizm" olaraq təsnif edir (Steven Heydemann, 2007). Azərbaycan misalında bu elastiklik, neft gəlirlərinin azalması, xarici təzyiqlərin artması və ya sosial narazılığın yüksəlməsi kimi hallarda özünü göstərir. Rejim sabitlik anlayışını “inkişafın əsas prinsip”i olaraq təqdim etməklə hər yeni böhranı yeni ideoloji forma ilə qarşılayır. Buna görə də sabitlik yalnız hökumətin davranış standartı deyil, eyni zamanda insanların da gözləntilərini əks etdirir.
“Sabitlik” psixologiyası və siyasətdən uzaqlaşmanın normallaşması
Sabitlik anlayışı cəmiyyətin düşüncə tərzində siyasətdən uzaq durmağı "normal" və "etibarlı" bir davranış kimi qəbul etdirdi. “Siyasətə müdaxilə etmirik, həyatımızı qurmağa çalışırıq” ifadəsi, insanların əksəriyyətinin mənimsədiyi bir norma halını aldı. Bu vəziyyəti Pierre Bourdieunun "habitus" konsepti ilə açıqlamaq mümkündür. Bu kontekstdə sabitlik cəmiyyətin ortaq davranış normalarına çevrilir. İnsanlar siyasət məsələlərini riskli, sükunəti isə sosial sərmayə kimi qiymətləndirirlər. İdarəetmə məhz bu növ fəaliyyətləri dəstəkləyir; tənqid nankorluq, sükunət isə “vətənpərvərlik”dir (Pierre Bourdieu, 1990).
Maraqlı odur ki, bu davranışın əsas səbəbi fərdlərin ideologiya bağlarından daha çox emosional və sosial təhlükəsizlik ehtiyaclarıdır. Liza Vedinin Suriya rejimi haqqında yazdığına görə avtoritar sistemlərdə insanlar bəzən inandıqları üçün deyil, yaşadıqları xaosdan çəkinərək razı görünürlər. Burada Vedin avtoritar sistemlərin necə itaət, sədaqət və loyallıq üzərində qurulduğunu göstərir (Lisa Wedeen, 1999). Azərbaycan cəmiyyətində bu “razılıq” adətən rejimə olan güvəndən deyil, alternativlərin olmaması hissindən yaranır. Bu mənzərədə sabitlik ideologiyası həm "negativ legitimlik" (dəyişməzliyin verdiyi qorxuya əsaslanan legitimlik), həm də "pozitiv legitimlik" (sabitliyin qorunmasını təmin edən bir anlayış) konceptlərini əhatə edir.
Sabitlik ideologiyası eyni zamanda Antonio Qramşinin dediyi mənada bir “ideoloji hegemonya” mexanizmi kimi də fəaliyyət göstərir (Antonio Gramsci, 1971). Hakimiyyət yalnız zor vasitəsilə deyil, həm də “qarşılıqlı razılaşma” sistemi vasitəsilə hökmranlıq edir. Sabitlik təbliğatı nəticəsində vətəndaşlarla dövlət arasındakı münasibətlər passiv razılaşma modelinə dönür. Dövlət yalnız idarəetmə funksiyasını icra etmir, həm də vətəndaşlara mənəvi dəstək verən bir valideyn kimi davranır. Bu "paternalist dövlət" yanaşması fərdin şəxsi üstünlüklərini azaldır, çünki əksəriyyət sosial qayğı və təhlükəsizliklə bağlı məsələlərdə özünü dövlətin yardımına möhtac hiss edir. Nəticədə, fərdi hüquqlar anlayışı kollektiv sabitlik prinsiplərinə qurban verildi və Azərbaycan cəmiyyətində siyasi dəyişiklik arzusu "təhlükə" ilə eyniləşdirildi.
Bu ideoloji sistemin təməlini üç əsas anlayış müəyyənləşdirir: sabitlik, qorxu və sədaqət.
Sabitlik arzulanandır. Qorxu isə sabitliyi itirməyin gətirəcəyi acı xatirədir. Sədaqət isə bu “uğurlu” vəziyyəti qorumağın sosial öhdəlik kimi təqdimatıdır. Bu üçlüyün qarşılıqlı əlaqəsi Azərbaycan cəmiyyətində geniş bir razılaşma effekti yaradıb: insanlar rejimə olan inamlarından yox, onun yaratdığı "təhlükəsizlik illüziyası"na sığındıqları üçün susqunluq içində razılaşıblar.
Heydemanın təqdim etdiyi “resilient authoritarianism” (dayanıqlı avtoritarizm) məhz bu cür modeldir – rejim özünü mühafizə etmək üçün yalnız zorakılığa müraciət etmir, həm də cəmiyyətin içindəki qorxu və asılılıq dinamikalarına əsaslanır (Mats Radeck, 2022). Azərbaycan kontekstində bu yanaşma həm siyasi idarəetmə, həm də ictimai müqavilənin davam etdirilməsi baxımından hələ də effektiv şəkildə fəaliyyət göstərir.
Təhlükəsizlik diskursunun yüksəlişi
İlham Əliyevin 2003-cü ildə hakimiyyətə gəlməsi ilə Azərbaycan avtoritarizmi yeni bir mərhələyə daxil oldu. Sabitliklə təmin edilmiş “itaət müqaviləsi”nə əlavə olaraq milli təhlükəsizlik anlayışı da rejimin ideoloji əsasını təşkil etməyə başladı. Bu mərhələdə dövlətin prioriteti yalnız idarəetmə və sosial təminatla məhdudlaşmır; eyni zamanda, təhlükəsizlik vasitəsilə də legitimlik qazanmaqdır.
2000-ci illərin ortalarından etibarən, rəsmi dövlət dilində “təhlükəsizlik” termini tədricən siyasi leksikonun əsas mövzularından birinə çevrildi. Prezidentin çıxışlarında “sabitlik”, “təhlükəsizlik”, “milli maraqların qorunması” və “xarici təhdidlər” kimi sözlərin istifadə tezliyi getdikcə artdı (International Crisis Group, 2010a). Bu diskurs Karl Şmittin “dost–düşmən” anlayışını izləyir: avtoritar siyasi nizam özünün mövcudluğunu yalnız təhlükə olduğu zaman təsdiq edə bilər (Carl Schmitt, 1932). Bu kontekstdə dövlətin rolu yalnız idarəetmə ilə məhdudlaşmadı, onun müdafiə və qoruma funksiyası da qabardıldı. Dövlət “müdafiəçi ata fiquru” kimi çıxış etməyə başladı; bu obraz həm xarici düşmənlərdən qorunma vasitəsi kimi, həm də daxildə "milli birliyi təmin edən" mərkəz olaraq zühur etdi.
Beləliklə, paternalizm modeli yalnız iqtisadi sferada deyil, milli-psixoloji sahədə də özünü büruzə verir. Yəni lider milli varlığın qoruyucusu kimi də hamı tərəfindən dəstəklənməlidir. Hər kəs onun ətrafında sıx birləşməlidir (Report, 2023).
Davam edən dövrdə bürokratik aparatın müxtəlif sahələrində təhlükəsizlik arqumenti qərarların dəstəklənməsi üçün əsas mexanizm oldu. Bu, Ole Vever və Barri Buzanın "təhlükəsizləşdirmə nəzəriyyəsi"nin predmetidir. Bu nəzəriyyəyə görə hər hansı bir məsələ "təhlükə" olaraq göstərildikdə avtomatik şəkildə siyasi müzakirələrdən uzaqlaşdırılır və xüsusi diqqət mərkəzinə alınır (Ole Wæver and Barry Buzan, 1998). “Təhlükəsizləşdirmə” nəzəriyyəsi Azərbaycan siyasi mühitində xüsusilə 2000-ci illərin sonlarından etibarən açıq şəkildə müşahidə olunan proseslə izah oluna bilər. Bu yanaşmaya əsasən hər hansı bir məsələ dövlətin real mövcudluğuna təhlükə yaratdığı üçün yox, hakim elita onu “həyati təhlükə” kimi təqdim etdiyi üçün təhlükəsizlik problemi halına gəlir. Azərbaycanın rəsmi nitqində "sabitlik", "təhlükəsizlik", "xarici təhdidlər", "beşinci kolon" və "antiazərbaycan qüvvələri" kimi terminlərin daha çox istifadə olunması, daxili siyasi proseslərin adi siyasət mühitdən kənara çıxdığını göstərir. Bu ifadələr təhlükə səviyyəsinin yüksəldiyini vurğulayır. Ona görə də hökumət ictimai rəqabəti azaldan fəaliyyətləri "fövqəladə tədbirlər" kimi təqdim edir; müxalif düşüncələr isə siyasi alternativlərdən daha çox "milli maraqlara qarşı bir təhlükə" şəklində təsnif edilir.
Beləliklə, Kopenhagen məktəbinin nəzəriyyəsində (Ole Wæver and Barry Buzan and other) vurğulandığı kimi təhlükəsizləşdirici nitq aktı daxili avtoritar konsolidasiyanın əhəmiyyətli bir vasitəsinə çevrilir. Bu prosesdə hakimiyyət öz legitimliyini daha çox real təhlükələrdən deyil, təhlükə diskursunun yaradılması üzərində formalaşdırır.
Azərbaycan kontekstində bu, insan hüquqları, siyasi müxalifət, qeyri-hökumət təşkilatları, müstəqil medianın fəaliyyətinin "milli təhlükəsizlik" anlayışının hədəfinə qoyulması ilə nəticələndi. Artıq hökümət əlaltı mediaları vasitəsilə siyasi partiyaları belə milli təhlükəsizliyə təhdid kimi damğalayaraq qadağan olunması təbliğatını aparır (APA, noyabr 2025).
Daxili siyasətdə təhlükəsizliyin manipulyativ istifadəsi
Təhlükəsizlik ritorikası, eyni zamanda daxili siyasi rəqabəti cinayətkar fəaliyyət halına gətirməyə yönəlib. Siyasi müxalifət, jurnalistlər, vətəndaş aktivləri və beynəlxalq qeyri-hökumət təşkilatları ilə birgə fəaliyyət göstərən qruplar "xarici agentlər" və "antidövlət qüvvələri" olaraq təqdim olunur (Leila Aliyeva, 2021). Bu, rejimə həm hüquqi, həm də mənəvi bir legitimlik verir: repressiya və məhdudiyyətlər artıq siyasi deyil, “milli müdafiə tədbiri”dir .
Rejimin 2023 və 2024-cü illərdə media və QHT sektoruna qarşı vüsət alan repressiyaları “xarici təsirlərdən qorunma” bəhanəsilə əsaslandırılır. QHT-lər, siyasi partiyalar və KİV üçün qanunvericilikdə edilən dəyişikliklər də eyni prinsipə əsaslanır: “təhlükəsizlik risklərinin qarşısının alınması”. Bu baxımdan təhlükəsizlik ritorikası hüquqi məhdudiyyətlərin arxa planını formalaşdırır, klassik avtoritar sistemlərə xas qanun üzərindən repressiya metodunun tətbiqi genişləndirilir (Human Rights Watch, 2024).
Təhlükəsizlik diskursunun psixoloji funksiyası: qorxunun idarə edilməsi
Təhlükəsizlik müzakirələrinin təsiri psixoloji aspektdə formalaşan qorxu mühəndisliyində də özünü göstərir. 1990-cı illərdəki müharibə və anarxiya ilə bağlı travmalar cəmiyyətin kollektiv yaddaşında hələ də dərin izlər buraxıb. Rejim bu travmanı davamlı şəkildə xatırladaraq "qorxunun legitimləşdirilməsi" prosesini həyata keçirir. Dövlət mətbuatı tez-tez "keçmişin xaosunu" gündəmə gətirərək, alternativ siyasi fəaliyyət yollarını "yeni təhlükə" kimi təqdim edir (International Crisis Group, 2010b).
Bu, Marta Kottam və Brenton Faberin “qorxu və legitimlik” modelinə uyğun gəlir: avtoritar sistemlərdə qorxu yalnızca repressiyanın bir nəticəsi kimi qalmır, eyni zamanda legitimliyin təməlini də təşkil edir. Azərbaycan misalında bu, “təhlükəsizlik üçün dövlət-liderə inam” konsepti ilə işləyir; burada repressiya, qorxu və etibar hökumətin idarəetmə konsepsiyasında biri-birini tamamlayan faktor kimi çıxış edir (Martha Cottam və Brenton Faber, 1986).
Nəticə etibarilə, təhlükəsizlik diskursu Azərbaycan dövlətçiliyini “militarist” modelə yaxınlaşdırdı. Bu modeldə hüquq və siyasət təhlükəsizlik mexanizmlərinə tabe olur; fərdi azadlıqlar “milli sabitliyə” qarşı xarici faktor kimi təqdim olunur. Dövlətin bütün sahələrdə təhlükəsizlik prizmasından düşünməsi nəticəsində, təhlükə yoxdursa belə, onun simulyasiyası daimi olaraq yenidən istehsal olunur.
Beləcə, rejim "təhlükəsiz demokratiya"nı deyil, "demokratiyasız təhlükəsizlik" anlayışını ön plana çıxarır. Bu, postsovet avtoritar sistemlərinin xarakterik xüsusiyyətlərindən biridir: təhlükəsizlik, siyasi rejimin mərkəzi elementi olaraq qəbul edildiyində, rejim dəyişikliyi milli sabitliyə qarşı bir "təhdid" kimi göstərilir. Azərbaycan kontekstində bu "təhlükəsizlik-legitimlik" prinsipi, İlham Əliyev rəhbərliyinin uzun müddət davam etməsinin əsas amillərindən biri halına gəlib.
Təhlükəsizlik diskursunun sosial funksiyası
Milli təhlükəsizlik diskursunun əsas məqsədi ictimai davranışı idarə etmək, fərdi və kollektiv düşüncə tərzini formalaşdırmaqdır. Başqa sözlə bu diskurs “xarici təhlükələrdən dövləti qorumaq” yox, total daxili nəzarətin ictimai əsaslandırılması funksiyasını daşıyır.
Azərbaycanda təhlükəsizlik anlayışı bir müddətdir ki, daha çox simvolik quruluşlar vasitəsi ilə formalaşır və real hadisələrdən uzaqdır. Müharibə, “erməni təxribatı”, “Qərbin ikili standartları”, “xarici QHT-lərin təsiri”, “dini radikalizm” və “dövlət çevrilişi cəhdi” kimi terminlər cəmiyyətdə daimi təhdid hissi yaradır. Bu "təhdid istehsalı" təhlükənin davamlı olmasını nümayiş etdirməklə, hakimiyyətin varlığını daha da “zəruri” edir.
Fasiləsiz təhlükə ritorikası nəticəsində cəmiyyətdə müqəddəs qorxu atmosferi yaradılır. Bu şəraitdə dövlət yalnız idarəçi rolunu oynamır, eyni zamanda “təhlükədən qoruyan müqəddəs güc” kimi mənalandırılır. Bu, Ziqmunt Baumanın “təhlükəsizlik sindromu” adlandırdığı psixoloji asılılığn predmetidir. Belə asılılıq vəziyyətində insanlar öz təhlükəsizlikləri naminə bütün hüquqlarını gözü qapalı şəkildə dövlət\hakimiyyətə təhvil verirlər (Zygmunt Bauman, 2006).
Bu mexanizmin məqsədi aydındır: ictimai tənqid fəaliyyəti təhlükəli bir fəaliyyət olaraq təqdim edilərək onları düşmən kimi damğalamaq. Beləcə, rejim yalnız müxalif qüvvələri deyil, eyni zamanda vətəndaş iştirakını da "riskli davranış" kimi göstərir. Nəticədə, ictimai fəallığın yoxluğu normaya çevrilir və passivlik təzyiqlərdən, həbsdən yayınmağın uğurlu yoluna çevrilir. Azərbaycanda bu proses sosial davranışın gizli şəkildə tənzimlənməsini təmin edir. İnsanlar ictimai məsələlərə qarşı susmağı təhlükəsizliklə, fəallığı isə həyati risklə əlaqələndirirlər.
Bütün bunlar Entoni Giddensin “ontological security” (“kimlik təhlükəsizliyi”) konsepsiyasının predmetidir: fərdlər gündəlik həyatın proqnozlaşdırıla bilməsinə aludə olduqları üçün avtoritar rejimlər bu ehtiyacı öz xeyirlərinə istifadə edərək “təhlükəsizlik” anlayışını vətəndaşların kimlik hissəsinin mərkəzinə yerləşdirirlər (Anthony Giddens, 1991 ). Bu proses həmçinin Çarlz Tillinin “war makes states, and states make wars” (“müharibələr dövlətləri yaradır, dövlətlər də müharibələri yaradır”) tezisinin müasir təzahürüdür: rejim müharibə diskursu vasitəsilə öz legitimliyini möhkəmləndirir, cəmiyyət isə bu legitimliyi “təhlükəsizlik təminatı” kimi qəbul edir ( Charles Tilly, 1985).
Nəticədə təhlükəsizlik diskursu həm siyasi, həm psixoloji, həm də sosial səviyyədə vətəndaşın identikliyini yox edir. Bu resept vasitəsilə bütün haqlarından vaz keçməyə hazır vəziyyətə gətirilmiş insanlar öz təhlükəsizliyini təmin etmək naminə sistemə uyğunlaşmağa, onun ritorikasını təkrar etməyə və passivlik vasitəsilə özünü qorumağa çalışır. Rejim isə bu sayədə xalqın apolitikliyinə nail olaraq elektoral təhlükədən özünü sığortalamış olur.
Qələbə legitimliyi
Uzun müddətdir ki, Qərb institutlarının hesabatlarında “korrupsioner elita” və “ailə-klan sistemi” kimi terminlərlə tanınan Əliyev obrazı qələbədən sonra sistematik şəkildə yenidən formalaşdırılıb. Halbuki 7 rayonun işğalı Əliyevlərin dövründə baş vermişdi. Əgər qələbə olmasaydı bu mövzuda rejimin aktivinə yazılası bircə müsbət məqam belə yox idi. Müharibə hər şeyi kökündən dəyişdi. Əvvəllər kleptokratik avtoritarizmin rəmzi olaraq tanınan lider, qələbədən sonra hakimiyyətə bağlı medianın yaratdığı "dəmir iradəli komandan" və "müzəffər sərkərdə" obrazına çevrildi. Beləliklə, liderin ətrafında formalaşan korrupsiya qalmaqalı qələbənin təsiri ilə arxa plana atıldı və Əliyevin imici yeni bir ideoloji zirvəyə yüksəldildi.
2020-ci ilin payızında baş verən 44 günlük müharibə hərbi nəticələrindən savayı, ideoloji dönüş nöqtəsi olaraq da Azərbaycan siyasi sistemində mühim rol oynayır. Hadisə yeni bir legitimlik formalaşdırdı: qələbə legitimliyi. Bu düşüncə hakimiyyətin varlığını və siyasi nüfuzunu "tarixi ədalətin bərpası" ilə izah etməyə dəstək verir. Bu mərhələdən sonra rejim cəmiyyətin stabilliyini və rifahını təmin edən klassik avtoritar sabitlik mexanizmlərini milli qürur, hərbi qəhrəmanlıq və qələbə diskursu ilə bir araya gətirdi. Əgər əvvəlki dövrdə legitimlik “sabitliyin qoruyucusu” obrazına söykənirdisə, 2020-ci ildən sonra o, “tarixi ədaləti bərpa edən lider” obrazına transformasiya olundu. Bu transformasiya Moşe Gammerin vurğuladığı kimi, keçmiş imperiya ucqarlarında etno-milli uğurların avtoritar rejimlərin davamlılığı üçün ən təsirli ideoloji resurs kimi fəaliyyət göstərməsi ilə əlaqədardır (Moshe Gammer, 2008). Qələbə sadəcə ərazinin bərpası ilə məhdudlaşmadı; eyni zamanda milli travmanın müalicəsi kimi də təqdim olundu. Bu mövzu Azərbaycan siyasi dilində “torpaqlarımız azad edildi”, “xalqın qüruru geri qaytarıldı”, “milli ləyaqət bərpa olundu” kimi ifadələrdə özünü göstərir.
Beləliklə, müharibənin hərbi nəticəsi milli mifə çevrildi: dövlət yalnız qələbə əldə etməyib, eyni zamanda tarixi ədaləti və milli ləyaqəti bərpa edib. Nəticədə qələbənin intonasiyası ilə liderin siması arasında orqanik bağ meydana gətirildi. Dövlət və əlaltı medialarda, rəsmi tədbirlərdə və ictimai təqdimatlarda İlham Əliyev yalnız siyasi lider kimi deyil, eyni zamanda “qələbənin arxasında duran şəxs” kimi tərənnüm edilir (Report, 2021). Bu, ənənəvi avtoritar liderlik anlayışının müasir bir formasıdır; burada liderin legitimliyi seçkilərə yox, tarixi missiyanın icrasına bağlıdır.
Məsələn, rəsmi nitqlərdə çox vaxt rastlanan “bu qələbəni Prezidentin müdrik siyasəti sayəsində əldə etdik” ifadəsi, fərdi liderlik ilə birgə nailiyyətlər arasında ideoloji bir əlaqə formalaşdırır. Bu ideologiya konstruksiyası "performativ legitimlik" anlayışına uyğun gəlir. Cəmiyyətin liderə olan etibarı real inamdan daha çox, ictimai nümayiş kimi fəaliyyət göstərir. Bu şəkildə, dövlətin bütün institusional təbliğatı "lider–xalq–dövlət" üçbucağını qələbə mərasimləri vasitəsilə yenidən formalaşdırır (Azərbaycan Elmləır Akademiyası, 2021).
Qələbənin legitimlik əsasları yalnız müzakirə səviyyəsində deyil, həm də institutsional səviyyədə möhkəmlənir. Yeni yaradılan “Zəfər Günü”, “Qarabağ Dirçəliş Fondu” və “Şuşa ili”, azad edilmiş hər bir şəhərin günü kimi rəsmi təşəbbüslər qələbənin ideoloji anlamını gündəlik həyatımıza inteqrasiya edib. Belə rəsmi-ictimai mərasimlər bu mifi daha da sistemləşdirir.
Bu proses Erik Hobsbom və Terenc Reyncer "ixtira olunmuş ənənələr" konsepsiyası ilə əlaqəlidir: dövlət yeni mərasimlər, bayramlar və hekayələr təşkil edərək qələbəni davamlı siyasi legitimliyə çevirmək istəyir. Bu mərasimlər vasitəsilə cəmiyyət hər il qələbəni "təkrarlayaraq" rejimin mövcudluğunu təsdiqləyir (Hobsbawm Eric & Ranger, 1983).
Eyni zamanda, qələbədən sonrakı müzakirələrdə “daxili düşmən” anlayışı da yenidən gündəmə gəlib. Müxalif fikir "qələbəyə kölgə salmaq" kimi damğalanır, vətəndaş cəmiyyəti isə "milli birliyi sarsıtmaqda" günahlandırılır. Yəni qələbə dövlətin yox, rejimin maraqlarına uyğun qəlibə salınıb.
Xülasə, müharibə Azərbaycanın milli kimliyində əhəmiyyətli dəyişikliklərə səbəb olub. Əvvəlki kimlik anlayışında mövcud olan məğlubiyyət travmasını ortadan qaldıraraq, onun yerini qalib millət anlayışına verdi. Rejim bu sahəni tam nəzarət altına alaraq "qələbə" anlayışını kimlik formalaşdırma mexanizminə çevirdi. İndi milli kimlik vətəndaşlıq və ya dil birliyindən daha çox liderin rəhbərliyi altında əldə edilən uğurlara əsaslanır. Cəmiyyət isə “qələbə ətrafında birləşmiş xalq” modeli çərçivəsində ideoloji səssizliyə bürünüb. Bu, Azərbaycanda artıq avtoritar sabitliyin yeni dövrünü yaradır və rejimin legitimlik əsaslarını emosional və simvolik baxımdan gücləndirir.
Ancaq bu legitimlik forması özlüyündə müvəqqətidir. Qələbənin təsiri ilə yaranan yüksək emosional həyəcan ilk illərdə geniş miqyasda həmrəylik yaratsa da, zamanla cəmiyyətin gündəlik sosial-iqtisadi narazılıqları həmin enerji və motivasiyanı azaltmağa başlayır. İlk mərhələdə "tarixi ədalət" müzakirəsi hakimiyyət üçün əhəmiyyətli alət funksiyasını yerinə yetirsə də, cəmi 5 il sonra cəmiyyətdə bu qələbə hekayəsinin cazibəsi nəzərəçarpan dərəcədə azalıb. Həyat səviyyəsi, sosial ədalət, davam edən sərt repressiyalar və idarəçilik keyfiyyəti kimi sahələrdəki çatışmazlıqlar qələbə ideologiyasını ciddi ölçüdə gölgələyir. Bu vəziyyətdə kollektiv ruhun yüksəlişi yerini getdikcə daha çox soyuq və rasional suallara verir: “İndi nə baş verəcək?” “Qələbə bizə gerçək və gündəlik rifah gətirdimi?” Bu dinamika qələbəyə əsaslanan legitimliyin zamanla insanların yaddaşında sıradan bir olay halına gəldiyini ortaya qoyur.
Bununla yanaşı, “qələbə legitimliyi”nin paradoksal aspekti də var. Zəfər ideologiyası rejimin legitimliyini artırsa da, eyni zamanda davamlı gərginlik və hərbi mobilizasiya vəziyyətini normalaşdırb. Sülh prosesi bu narrativə töhfə vermir. Rejim istənilən an təhlükəsizliyin səviyyəsini yüksəldərək siyasi dəyişikliklər üçün ideoloji maneə yaratmağa məcburdur. Dolayısıyla, rejim özü yaratdığı narrativin əsirinə çevrilməyə məhkumdur.
Beləliklə, Azərbaycan avtoritarizmi postsovet məkanında yalnız gücün mərkəzləşməsi ilə deyil, həm də eyni anda üç fərqli legitimlik kanalının fəaliyyət göstərməsi ilə seçilir. Bir çox postsovet ölkəsində bu mexanizmlər dövri olaraq bir-birini əvəz edir, lakin Azərbaycanda onlar "üst-üstə düşən üç qatlı sistem" şəklində fəaliyyət göstərir. Bu sistemdə sosial müqavilə və rifah gözləntiləri, təhlükəsizlik və qorxu narrativləri mövcuddur; 2020-ci ildən etibarən isə rejim "Qələbənin legitimliyi" diskursu ilə təkcə 30 illik siyasi konfiqurasiyanı məhv etməklə kifayətlənmir, eyni zamanda cəmiyyətdə "yeni alternativ"lərin cücərməsinin də qarşısını almağa cəhd edir.
Digər postsovet rejimlərində legitimlik adətən ya iqtisadi çiçəklənməyə, ya da təhlükəsizlik anlayışına əsaslanır. Azərbaycan modelində bu mexanizmlər bir-birini əvəz etmir; onlar daha çox bir-birini tamamlayaraq və ehtiyac yarandıqda bir-birinin boşluqlarını dolduraraq elastik bir struktur meydana gətirirlər.
Azərbaycan, həmçinin postsovet avtoritarizminin ən mərkəzi nomenklatura-reproduksiya modellərindən biri hesab olunur. Elit dəyişikliyi yalnız rəsmi qaydalarla deyil, eyni zamanda ailə bağlılığı, iqtisadi asılılıq və nəsil ötürülməsi ilə də formalaşır. Bu, Azərbaycanı klassik renta dövlətlərdən ayıran başlıca cəhətdir: neft gəliri yalnız iqtisadi balans təmin etməklə qalmır, eyni zamanda siyasi bağlılığın “valyuta ölçüsü” rolunu oynayır.
Xülasə, Azərbaycan modelini nə "hibrid", nə də "rəqabətli avtoritarizm" kateqoriyasına daxil etmək mümkündür. Bu sistem resurslara dayanan, təhlükəsizliklə hörülmüş və qələbə hekayəsi ilə ideoloji şəkildə formalaşmış hegemon avtoritarizmdir. Onun özünəməxsusluğu isə məhz bu üç elementin sinxron hərəkətindən irəl gəlir.
Nəticə
Bu analiz göstərir ki, Azərbaycanın avtoritar sabitliyi qorxu, rifah və təhlükəsizlik diskurslarının sintezi üzərində qurulub.
Qorxu: 1990-cı illərin xaotik müstəqillik dövrü, Azərbaycanın cəmiyyətində dərin bir zədə buraxaraq “demokratiya = anarxiya” anlayışını meydana gətirdi. Bu, yarlıq cəmiyyət arasında o dərəcədə oturuşmuşdu ki, müstəqilliyin ilk illərinin demokratik hakimiyyəti “demokratiya anarxiya deyil, dərk olunmuş intizamdır” şüarını tirajlamalı olmuşdu.
Belə vəziyyət dövlətin möhkəm əllərə transformasiya olunmasını şərtləndirdiyi kimi "nizam və sabitliyin tək təminatçısı" kimi dövlətin qəbul edilməsinə də imkan yaratdı. Heydər Əliyev dövründən başlayaraq da rejim öz legitimliyini məhz bu kollektiv yaddaşın üzərində inşa etdi: təhlükəsizlik üçün azadlıqlardan vaz keçmək. Vətəndaş öz azadlığını qorxu qarşılığında dövlətə təhvil verdi.
İctimai müqavilə: 2000-ci illərin başlanğıcından etibarən neft gəlirləri rejimin iqtisadi əsaslarını gücləndirdi. Dövlət Neft Fondu vasitəsilə yaradılan renta mexanizmi təkcə sosial rifahın deyil, eyni zamanda siyasi sədaqət təminatı üçün alətə çevrildi. Dövlət bürokratiyası genişləndirilmiş, əmək haqları yüksəldilmiş və regionlarda bir sıra infrastruktur layihələri icra edilmişdir. Bu siyasətin əsl məqsədi, vətəndaşların rifahını artırmaqdan daha çox, cəmiyyətin mühüm bir hissəsini iqtisadi asılı vəziyyətdə saxlamaq olub. Yəni rifah əmək və məhsuldarlıqdan deyil, itaətkarlığın nəticəsi kimi təqdim olundu.Vətəndaşlar dövlətin himayəsində sabitlik əldə etdikcə, siyasi dəyişiklik riskini şəxsi rifah itkisi kimi dəyərləndirməyə başladılar. Beləcə, avtoritar ictimai müqavilə vətəndaşların iqtisadi rifahını siyasi səssizlik qarşılığında təmin edən mexanizmə çevrildi.
Təhlükəsizlik: İlham Əliyev dövründə isə legitimliyin ideoloji mərkəzi təhlükəsizlik konseptinə yönəldi. "Erməni təhlükəsi", "xarici müdaxilə cəhdləri" və "dini radikalizm" kimi terminlər təhlükəsizlik müzakirələrinin əsas mövzularından birinə çevrildi. İnsan hüquqları ilə azad mətbuat məsələləri də milli təhlükəsizlik kontekstində ələ alınmağa başlandı. Aydındır ki, bir məsələ “təhlükə” kimi təqdim edildikdə, onunla bağlı demokratik müzakirələr aparmaq artıq mümkün olmur. Təhlükəsizlik diskursu təkcə ideoloji deyil, həm də psixoloji funksiyaya malikdir – qorxunun idarə olunması. Müharibə və xaos xatirəsi yenidən gündəmə gətirilərək, tənqidi düşüncəsi “təhlükə” ilə eyniləşdirilir. Beləliklə, ictimai passivlik “vətənpərvər davranış”a, tənqid isə “daxili düşmənçiliyə” çevrilir.
2020-ci ilin 44 günlük müharibəsi rejim üçün yeni bir ideoloji dövrün başlanğıcını qoydu. Qələbə, eyni zamanda “tarixi ədalətin bərpası” kimi vurğulandı. Bu, dövlətin legitimliyini artıran "milli qürur" və "bərpa olunmuş ləyaqət" anlayışına çevrildi. Qələbə artıq milli kimliyin əsasını təşkil edir.
Təhlükəsizlik müzakirəsi cəmiyyətdə davranışların formalaşmasına təsir edən sosial mühəndisliyə çevrilib. Vətəndaşlar siyasi iştirakı risk, susqunluğu isə "ağıl və məsuliyyət" kimi qiymətləndirirlər.
Bütün bu mexanizmlər birlikdə təhlükəsizlik, rifah və qorxu arasında tarazlıq yaradır. Bu tarazlıq sayəsində rejim həm daxildə sabitlik, həm də beynəlxalq səviyyədə “etibarlı tərəfdaş” imici formalaşdıra bilir.
Ancaq bu sabitlik emosional və simvolik əsaslara dayandığı üçün onun uzun müddət davam etməsi risklidir. Sosial müqavilənin iqtisadi əsasları, ideoloji sütunları və psixoloji dayaqları bir-biri ilə sıx bağlıdır. Neft gəlirləri bu iqtisadi əsaslar arasındadır, qələbə və təhlükəsizlik isə ideologiya üçün mühüm rol oynayır. Eyni zamanda, qorxu və sabitlik istəyi psixoloji tərəfi təşkil edir. Bu komponentlərdən biri zəiflədikdə, bütövlükdə sistemin tarazlığı pozula bilər.
Nəticə etibarilə, Azərbaycan avtoritarizminin gücü cəmiyyətin travmalarını, rifah gözləntilərini və təhlükəsizlik ehtiyaclarını eyni anda idarəetmək qabiliyyətindədir. Elə bu səbəbdən də rejim özünün sabitlik ideologiyasının əsirinə çevrilib: sabitliyi qorumaq üçün daim yeni təhlükələr, yeni qələbə hekayələri və yeni razılıq formaları istehsal etməyə məcburdur.
İstinadlar
Brownlee Jason, 2007. Authoritarianism in an Age of Democratization. https://la.utexas.edu/users/jmciver/Honors/NonFiction%202013/Brownlee_Authoritarianism%20in%20an%20Age%20of%20Democratization--Introduction_2007.pdf?utm_source=chatgpt.com
Desai, Olofsgard and Yousef, 2009. The Logic of Authoritarian Bargains. 93-125p. https://www.researchgate.net/publication/46540277_The_Logic_of_Authoritarian_Bargains
Kharcenter, Sep 2025. Control of Collective Memory in Authoritarian Regimes. https://kharcenter.com/en/researches/control-of-collective-memory-in-authoritarian-regimes?utm_source
Thomas Hobbes, 1651. LEVIATHAN. https://www.gutenberg.org/files/3207/3207-h/3207-h.htm?utm#link2HCH0003
Henry E. Hale, 2014. Patronal Politics. Eurasian Regime Dynamics in Comparative Perspective. https://www.cambridge.org/core/books/patronal-politics/4C1B4D49A7F17739E75A5AB7B66E2115
Farid Guliyev, 2005a. Post-Soviet Azerbaijan: Transition to Sultanistic Semiauthoritarianism? An Attempt at Conceptualization. https://www.researchgate.net/publication/228159868_Post-Soviet_Azerbaijan_Transition_to_Sultanistic_Semiauthoritarianism_An_Attempt_at_Conceptualization
Gubad Ibadoglu,Kamil Aleskerov, Galib Bayramov, 2013. Oil and Gas Revenue Management in Azerbaijan. https://resourcegovernance.org/sites/default/files/documents/rwi_erc_20140315.pdf?utm
Farid Guliyev, 2005b. Post-Soviet Azerbaijan: Transition to Sultanistic Semiauthoritarianism? An Attempt at Conceptualization. https://www.researchgate.net/publication/228159868_Post-Soviet_Azerbaijan_Transition_to_Sultanistic_Semiauthoritarianism_An_Attempt_at_Conceptualization
IMF Country Report 14/159 (2014). REPUBLIC OF AZERBAIJAN. https://www.imf.org/external/pubs/ft/scr/2014/cr14159.pdf
David Easton, 1965. A Systems Analysis of Political Life ğhttps://www.researchgate.net/publication/251138328_David_Easton_A_Systems_Analysis_of_Political_Life_ChicagoLondon_1965
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Fərmanı, 2019. Azərbaycan Respublikasında fiziki şəxslərin problemli kreditlərinin həlli ilə bağlı əlavə tədbirlər haqqında. https://pk.cbar.az/az/ferman
Magaloni, Beatriz, 2008. “Credible Power-Sharing and the Longevity of Authoritarian Rule.” Comparative Political Studies 41, no. 4–5 (2008): 715–741. https://bmagaloni.com/storage/uploads/publications/crediblepowersharing.pdf.pdf
Farid Guliyev, 2013. Oil and regime stability in Azerbaijan. https://go.gale.com/ps/i.do?id=GALE%7CA319228490&issn=10746846&it=r&linkaccess=abs&p=AONE&sid=googleScholar&sw=w&v=2.1&utm_source=chatgpt.com&userGroupName=anon%7Ef5831918&aty=open-web-entry
Steven Heydemann, 2007. UpgradingaUthoritarianism in thearab World. https://www.brookings.edu/wp-content/uploads/2016/06/10arabworld.pdf
İlham Əliyev, 2018. İlham Əliyevin andiçmə mərasimində nitqi. https://president.az/az/articles/view/28071?utm_source
Pierre Bourdieu, 1990. The Logic of Practice. 27-32p https://monoskop.org/images/8/88/Bourdieu_Pierre_The_Logic_of_Practice_1990.pdf
Lisa Wedeen, 1999. Ambiguities of Domination: Politics, Rhetoric, and Symbols in Contemporary Syria. 137-141p. https://www.cambridge.org/core/journals/american-political-science-review/article/abs/ambiguities-of-domination-politics-rhetoric-and-symbols-in-contemporary-syria-by-lisa-wedeen-chicago-university-of-chicago-press-1999-230p-4800/AD5DA7961429426CC1725C9EFD751D95
Antonio Gramsci, 1971. Selections from the Prison Notebooks. 320-342p. https://ia600506.us.archive.org/19/items/AntonioGramsciSelectionsFromThePrisonNotebooks/Antonio-Gramsci-Selections-from-the-Prison-Notebooks.pdf
Mats Radeck, 2022. Tunisia’s Deadlocked Situation: President Saied Takes the Authoritarian Exit. https://behorizon.org/tunisias-deadlocked-situation-president-saied-takes-the-authoritarian-exit/
International Crisis Group, 2010a. AZERBAIJAN: VULNERABLE STABILITYEurope Report N°207 – 3 September 2010. https://www.crisisgroup.org/sites/default/files/207-azerbaijan-vulnerable-stability.pdf
Carl Schmitt, 1932. The Concept of the Political. 28p. https://archive.org/stream/schmitt-carl-concept-of-the-political.pdf-pdfdrive-1/Schmitt%2C%20Carl-%20Concept%20of%20the%20Political.pdf%20%28%20PDFDrive%20%29%20%281%29_djvu.txt
Report, 2023."Xalqımız Prezident İlham Əliyevin ətrafında sıx birləşərək ardınca irəliyə doğru addımlayır". https://report.az/daxili-siyaset/pa-rehberi-xalqimiz-prezident-ilham-eliyevin-etrafinda-six-birleserek-ardinca-ireliye-dogru-addimlayir
Ole Wæver və Barry Buzan, 1998. A New Framework for Analysis. 29-36p https://www.rienner.com/title/Security_A_New_Framework_for_Analysis
APA, noyabr 2025. AXCP və Müsavat xarici təsir dairələrinin maraqlarına xidmət edir. https://apa.az/siyasi/axcp-ve-musavat-xarici-tesir-dairelerinin-maraqlarina-xidmet-edir-tehlil-924696
Leila Aliyeva, 2021. “Securitization/De-Securitization” and Attitudes in Azerbaijan in Reaction to the Karabagh Conflict. https://www.ssoar.info/ssoar/bitstream/handle/document/87104/ssoar-caucasusad-2021-121-alieva-SecuritizationDe-Securitization_and_Attitudes_in_Azerbaijan.pdf?sequence=1&isAllowed=y
Human Rights Watch, 2024. “We Try to Stay Invisible” Azerbaijan's Escalating Crackdown on Critics and Civil Society. https://www.hrw.org/report/2024/10/08/we-try-stay-invisible/azerbaijans-escalating-crackdown-critics-and-civil-society
International Crisis Group, 2010b. AZERBAIJAN: VULNERABLE STABILITYEurope Report N°207 – 3 September 2010. https://www.crisisgroup.org/sites/default/files/207-azerbaijan-vulnerable-stability.pdf
Martha Cottam və Brenton Faber, 1986. Foreign Policy Decision Making: The Influence of Cognition. 186p. https://www.cambridge.org/core/journals/american-political-science-review/article/abs/foreign-policy-decision-making-the-influence-of-cognition-by-martha-l-cottam-boulder-westview-press-1986-xiii-262p-2650/89763A4AD3A8E49C3DD5E43589F29C0B
Zygmunt Bauman, 2006. Liquid Fear. “Modern individuals live under a security syndrome, constantly seeking protection from threats that are vague, shifting and often imagined.”. https://pocketbook.de/de_de/downloadable/download/sample/sample_id/8086587/?srsltid=AfmBOopmUpqxzLNg4UaXHhUZU39HjGlKn-vPsAaOxWeYi7HY7_9v465L
Anthony Giddens, 1991. Modernity and Self-Identity. 92p. https://www.sup.org/books/sociology/modernity-and-self-identity
Charles Tilly, 1985. War Making and State Making as Organized Crime. 170p. https://books.google.cz/books/about/War_Making_and_State_Making_as_Organized.html?id=JwAcNAAACAAJ&redir_esc=y
Moshe Gammer, 2008. Ethno-Nationalism, Islam and the State in the Caucasus Post-Soviet Disorder. “Leaders who present themselves as restorers of historical justice often secure strong legitimacy, especially where imperial legacies still shape collective memory.” 16p. https://www.routledge.com/Ethno-Nationalism-Islam-and-the-State-in-the-Caucasus-Post-Soviet-Disorder/Gammer/p/book/9780415596183
Report, 2021. Azərbaycan Prezidenti adını tarixə ərazi bütövlüyümüzü bərpa edən lider kimi yazdırdı. https://report.az/milli-meclis/fatma-yildirim-azerbaycan-prezidenti-adini-tarixe-erazi-butovluyumuzu-berpa-eden-lider-kimi-yazdirdi
Azərbaycan Elmləır Akademiyası, 2021. Prezident İlham Əliyev – alternativsiz lider, qüdrətli sərkərdə. https://science.gov.az/az/news/open/18702
Hobsbawm Eric & Ranger, 1983. The Invention of Tradition. “The invention of tradition implies a process of formalization and ritualization, often in response to novel situations, by attempting to establish continuity with a suitable historic past.” (Introduction). https://psi424.cankaya.edu.tr/uploads/files/Hobsbawm_and_Ranger_eds_The_Invention_of_Trad
