(Yazı KHAR Center-in "Avtoritar Rejimlər və Transregional Təsir Mexanizmləri" araşdırması çərçivəsində hazırlanıb.)
Giriş
Avropanın 21-ci əsrdəki ən böyük sınağı yalnız iqtisadi və ya hərbi rəqabət deyil, eyni zamanda ən az onlar qədər ciddi təsirə malik rus propaqandası ilə necə mübarizə aparacağını öyrənməkdir. Sistematik fəaliyyət göstərən rus təbliğat maşınının Avropa İttifaqı ölkələrinin az qala hamısını bu və ya digər şəkildə təsiri altında saxlayır. Moskvanın uzunmüddətli və mürəkkəb antiqərb propaqandası Aİ-nin daxili ahəngini pozur, ayrı-ayrı ölkələrdə və ümumilikdə birlik daxilində qütbləşməni dərinləşdirir, etibarlılığını azaldır və qəraralma mexanizmlərinə mənfi mənada ciddi təsir göstərir.
Rusiyanın 2022-ci ildə Ukraynaya qarşı başlatdığı böyük müharibədən sonra xüsusilə daha bariz şəkildə görünən bu problemin kökləri xeyli dərindədir. Avropa isə klassik metodlarla məhdudlaşmayan, alternativ xəbər və sosial media müstəviləri, mədəni, sosial və iqtisadi kanallar vasitəsilə daima yenilənən və hibrid xarakter alan propaqanda maşınına ciddi şəkildə uduzur. İttifaq yalnız son illərdə bu təhdidin ciddiliyinin fərqinə varıb və Rusiyanın bu strategiyasını geopolitik müharibənin bir hissəsi olaraq dəyərləndirməyə başlayıb (EEAS, FIMI Threat Report, mart 2025a).
KHAR Center bu ciddi problemlə bağlı analizlər silsiləsinin birincisində Rusiyanın antiqərb propaqandasının ümumi mənzərəsinə nəzər salacaq.
Tədqiqatın əsas sualları
Rusiyanın antiqərb propaqandasının əsas hədəfi nədir? Bu mezanizm necə işləyir?
Propaqanda nədir?
Yeni latın dilindəki “propaganda” sözü “yaymaq” və ya “çoxaltmaq” mənasını daşıyan propagare sözündən gəlsə də, günümüzdə təbliğatı bu çərçivəyə sığdırmaq mümkün deyil. Müasir dövrdə propaqanda yalnız “fikirləri yaymaq” prosesi deyil, eyni zamanda insanların düşüncə və davranışlarının manipulyasiya edilməsi, yönləndirilməsi və idarə olunması mexanizmidir.
Qart S. Couett ve Victoriya O'Donnell propaqanda araşdırmaları sahəsində klassiklərdən biri kimi qəbul edilən kitablarında bunu “propaqanda — qavrayışları formalaşdırmaq, idrakı manipulyasiya etmək və davranışları yönləndirmək yolu ilə təbliğat aparanın arzuladığı məqsədə xidmət edən reaksiyanı əldə etməyə yönəlmiş məqsədli və sistemli cəhddir” deyə izah edirlər. Yazarlara görə, həm faktlara əsaslanmayan bir məlumatın izləyicini yanlış nəticələrə gətirib çıxaracaq şəkildə təqdim edilməsi prosesi olan dezinformasiya, həm də başqalarının qavrayışlarını, fikirlərini və davranışlarını onlara hiss etdirmədən müxtəlif taktiki üsullarla aldatma yolu ilə dəyişdirməyi hədəfləyən sosial təsir kimi xarakterizə edilən manipulyasiya propaqandanın tərkib hissəsidir. (Jowett və O’Donnell, 1986,a)
Propaqanda çox vaxt faktlara, rəqəmlərə və həqiqətə ehtiyac duymur; o, daha çox hədəf kütləsinin emosional reaksiyalarına əsaslanır. Tərəfli və məqsədli seçilmiş məlumatlardan istifadə edir, əks arqumentləri ya nəzərə almır, ya da onları dəyərsizləşdirir. Onun dili sadə, mesajı çox təkrarlıdır. İdeoloji assosiasiyanı gücləndirmək üçün simvollardan və miflərdən istifdə edir. Propaqandanı digər kommunikasiya formalarından fərqləndirən əsas cəhət niyyətdir. Maarifləndirmə məlumat verir və tənqidi düşüncəyə yönəldir, propaqanda isə manipulyasiya edir və azad seçim imkanını dolayı yolla məhdudlaşdırır. (Jowett və O’Donnell, 1986,b)
Sovet propaqandası - Alternativ dünya quruculuğu
Rusiyanın miras aldığı antiqərb propaqandası Sovet İttifaqında dövlət idarəçiliyinin əsas elementlərindən biriydi. Sovet təbliğatının məqsədi siyasətdən sənətə, mediadan ədəbiyyata, ictimai həyatdan məişətə qədər hər sahədə alternativ bir dünya illüziyası formalaşdırmaqdı.
“Düşmənlər” və “qəhrəmanlar”, “biz” və “onlar” təbliğatın ana xəttiydi və siyasi vəziyyətdən asılı olaraq, mənasını tamamilə dəyişə bilirdi. “Düşmən” statusu yalnız şəxslərə deyil, bütöv millətlərə, sosial təbəqələrə və ölkələrə şamil edilirdi. “Düşmənlər” iki yerə bölünürdü: “xarici” və “daxili”. Sovet İttifaqı üçün “daxili düşmənlər” kommunist ideologiyasını dəstəkləməyən və ya rejimə qarşı çıxanlardı. Siyasi konyunkturdan asılı olaraq, “xarici düşmən” anlayışı da dəyişirdi. Sovet təbliğatına görə, bu ölkələr SSRİ-nin siyasi sistemini sarsıtmaq və sovet dəyərlərini pozmaq istəyən dövlətlər idi (Sirenko, 2015).
Sovet İttifaqı quruluşdan etibarən təbliğat vasitələri ilə hər şeyə - həm fiziki, həm əqli məkana nəzarət edirdi. Fiziki məkana nəzarət küçə və meydan adlarının dəyişdirilməsi, simvolik heykəllərin qoyulması yoluyla həyata keçirilirdi. Bu statik simvollaşdırma ilə yanaşı hərbi keçidlər, fəhlə nümayişləri, çələng qoyma mərasimləri, meydanlarda pionerə, komsomola qəbul törənləri kimi dinamik təbliğat elementlərindən də fəal istifadə edilirdi (SETA, 2022).
Sovet informasiya məkanına nəzarət sadəcə yazıçıların özünüsenzurasının ümidinə buraxılmamışdı. 1922-ci ildə yaradılan Qlavlit (Baş Senzura İdarəsi) bütün nəşr, mətbuat və təhsil sahələrində dövlətin nəzarət orqanıydı. Onun vəzifəsi təkcə “zərərli” mətnləri silmək deyildi — əsas məqsəd hakim ideologiyanın yeganə həqiqət kimi təqdimatını təmin etmək idi. 1930-cu illərdə aparılan “ziyalı təmizləmələri” ilə birlikdə Qlavlit sözün əsl mənasında fikir istehsalını mərkəzləşdirdi. Bütün qəzet mətnləri, dərsliklər, hətta bədii əsərlər bu idarənin süzgəcindən keçirdi (CIA, 1972).
Soyuq müharibə dövründə propaqanda Moskva üçün artıq qlobal ideoloji silah idi. Moskva radiosu, “Pravda”, “Izvestiya” və s. qəzetlər vasitəsilə antiimperialist və antiqərb propaqandası aparılırdı. SSRİ-nin “sülhpərvər dövlət” imici formalaşdırılır, Qərbin müstəmləkəçilik tarixi və kapitalist bərabərsizliyi ilə müqayisələr aparılaraq “mənəvi üstünlük” vurğusu önə çıxarılırdı (Prostakova, 2023).
Müasir Rusiya propaqandası–Yalanların Yanğın Şlanqı
Sovet ideologiyası 1970-ci illərin sonlarından etibarən cazibəsini itirməyə başladı. Perestroyka dövründə qısa bir müddət mediaya və ümumiyyətlə təliğat sahəsinə nəzarət zəiflədi, ancaq sistem yaşamağa davam etdi və Putinin Rusiyada iqtidara gəlməsi ilə birlikdə təliğatın yenidən aktiv müharibə taktikası kimi istifadəsi dövrü başladı.
Rusiya on ildən qısa müddətdə liberal demokratiyanın prinsiplərindən Qərbə qarşı istifadəni öyrəndi, yenilikçi propaqanda texnikalarını inkişaf etdirdi və informasiyanın silahlandırılması hadisəsini həyata keçirməyi bacardı (Pomerantsev and Weiss, 2014).
Rusiya üçün informasiya müharibəsi — rus terminologiyasında “informasionnoye protivoborstvo” (informasiya qarşıdurması) — ənənəvi və nüvə müharibəsi qədər strateji əhəmiyyətə malik sahədir. Bu, yalnız müharibə zamanı deyil, sülh dövründə də dövlətin təhlükəsizlik doktrinasının ayrılmaz hissəsi sayılır. Rusiya informasiya məkanını milli təhlükəsizlik və geopolitik təsir vasitəsi kimi qəbul edir (Wallner, Copeland və Giustozzi, iyun 2025a).
2000-ci illərdən, xüsusilə də 2008-ci ildə Rusiya ilə Gürcüstan arasındakı 5 günlük müharibədən sonra Rusiyanın antiqərb propaqandası yanaşmasında diqqət çəkən dəyişikliklər başladı, 2014-cü ildə Krımın işğalından sonra isə artıq açıq şəkildə ortaya çıxdı. Bu dəyişiklikləri analiz edən “RAND Corporation” tədqiqatçıları Kristofer Pol və Miriam Metyusa görə, Rusiyanın mövcud antiqərb propaqandası müəyyən mənada Sovet İttifaqının soyuq müharibə dövründəki texnikalarına əsaslanır və məlumatın qəsdən gizlədilməsinə, həmçinin hədəflərin bunu dərk etmədən təbliğatçının maraqları istiqamətində düşünməsinə yönəlir. Ancaq digər tərəfdən tamamilə yenidir və çağdaş informasiya məkanının xüsusiyyətləri ilə formalaşır (Paul və Matthews, 2016a).
Pol və Metyus 2016-cı ildə Rusiya propaqandasının bu yeni modelini “Firehose of Falsehood” — yəni “yalanların yanğın şlanqı” adlandırdılar (Paul & Matthews, 2016 b).
Müəlliflər bunu Rusiyanın yeni antiqərb propaqandası modelini aşağıdakı xarakterik xüsusiyyətləri ilə izah edirlər.
- Çox həcmlilik və çox kanallılıq – televiziya, sosial media, bloqlar, xəbər saytları və bot şəbəkələri eyni narrativi eyni anda yayır;
- Sürətlilik, davamlılıq, və təkrarçılıq – yalan məlumatlar saniyələr içində yüzlərlə platformaya ötürülür və təkrarlanır;
- Fakta bağlılığın olmaması və tamamilə uydurulmuş məlumatları yayma məsələsində utanmaz istək - informasiyanın doğru olub-olmaması önəmli deyil, məqsəd təsir buraxmaqdır;
- Ardıcıllığın olmaması – bir gün dediyini ertəsi gün təkzib etmək problem deyil; vacib olan xaosun davam etməsidir.
Rusiya təbliğat mexanizmində təsirli ifadələr və iddialar dəstəkləyici həqiqətə ehtiyac duymadan təkrarlanır və bəzən müəyyən dozada fakta əsaslansalar belə, aktual hadisələrdən və tarixi rakurslardan yararlanmaq üçün faktı istismar və təhrif edir ( Andriukaitis, 2020 ). Rusiyanın informasiya aktorları strategiyalarını hədəf kütlələrinin zəifliklərinə, kontekstə və istədikləri nəticəyə görə formalaşdırır, bu səbəbdən də yanaşmalarında regionlara və müxtəlif qruplara münasibətdə fərqliliklər ortaya çıxır (Liagusha, İarovyi, 2024).
Avropa Xarici Fəaliyyət Xidmətinin (EEAS) 2025-ci il hesabatına görə, Rusiyanın antiqərb propaqandası əməliyyatları tipik olaraq bu mərhələli sxemlə işləyir:
- Toxumlanma (seed): ilkin sual və şübhənin yerləşdirilməsi; faktın bir parçası kontekstdən çıxarılaraq yayımlanır;
- Amplifikasiya (amplify): botlar, trol hesablar və françayz kanallar vasitəsilə sürətli genişləndirmə; memlər və qısa videolarla da viral dövriyyə təmin edilir;
- Məlumatın yuyulması (launder): ilkin iddianın “müstəqil ekspert” və ya yerli media vasitəsilə yenidən təqdim olunması; mənbə pərdəarxasına çəkilir;
- Normallaşdırma (mainstream): mövzu televiziya proqramlarında, panel müzakirələrində və rəsmi şəxslərin bəyanatlarında təkrarlanır, beləliklə uydurma və fakt bərabərləşdirilir.
Bu ardıcıllıqla yalan və şübhə tez bir zamanda ictimai diskursun elementinə çevrilir və onun aradan qaldırılması üçün sonrakı rəsmi düzəlişlərin təsiri zəifləyir (EEAS, FIMI Threat Report, mart 2025b)
Rusiyanın propaqanda silahları
Rusiya təbliğatı olduqca mürəkkəb, eyni zamanda sistemli çalışan mexanizmdir. Moskvanın informasiya müharibəsi modeli, psixoloji əməliyyatları və kibercəbhəni vahid müharibə strategiyasının tərkib hissəsi kimi birləşdirir. Putin dövründə bu sistem institusionallaşıb: dövlət mediası, onlayn trol fabrikləri və özəl “vətənpərvər” təşkilatlar Kremlin strateji kommunikasiya məqsədlərinə xidmət edən vahid struktur halında işləyir (StartComCentre, 2015).
Rusiya təbliğat sistemində müxtəlif aktorlar iştirak edir:
- Rəsmi dövlət qurumları və xüsusi xidmət orqanları,
- Dövlət tərəfindən maliyyələşən media orqanları (RT, Sputnik və s.),
- “Proxy” təşkilatlar və pərdəarxası qruplar,
- İdeoloji motivli fərdlər və “müstəqil” blogerlər,
- Kommersiya məqsədli jurnalistlər və onlayn platformalar.
Bu strukturun mühüm xüsusiyyəti onun mərkəzləşməmiş olmasıdır: bəzi iştirakçılar formal komanda strukturuna daxildirlər, bəziləri isə “öz təşəbbüsləri ilə” hərəkət edir, amma Kremlin strateji məqsədləri ilə ideoloji paralellik nümayiş etdirirlər. Beləliklə, Rusiya dövləti rəsmi məsuliyyətdən yayınmaq (plausible deniability) imkanını saxlayır, amma eyni zamanda fərqli auditoriyalar üçün fərqli mesajlar göndərə bilir — bu, rəsmi kommunikasiya kanallarında mümkün olmayan elastikliyi təmin edir (Wallner, Copeland və Giustozzi, iyun 2025 b).
Moskva az qala bütün dünyada çalışan bu böyük mexanizm üçün ciddi məbbləğlər ayırır. 2026-cı ilin büdcə layihəsində bu rəqəm daha da artıb. Dövlət televiziyaları və digər dövlət KİV-ləri və internet mediası üçün nəzərdə tutulan büdcə 146,3 milyard rubldur. Propaqandaya ayrılan rəsmi büdcə cari illə müqayisədə 7 faiz, 2021-ci illə müqayisədə isə 28 faiz artırılacaq (The Moscow Times, oktyabr 2025a).
Dövlət kəşfiyyat orqanları
Rusiya kəşfiyyat orqanları, xüsusilə Baş Kəşfiyyat İdarəsi (QRU), informasiya müharibəsində mərkəzi rol oynayır. QRU-nun ən tanınmış iki kiber bölməsi — 26165 və 74455 — Qərb kiber təhlükəsizlik hesabatlarında müvafiq olaraq APT28 (Fancy Bear) və APT29 (Cozy Bear) adları ilə tanınır.
Bu qurumlar Qərb ölkələrinə qarşı aparılan seçki müdaxiləsi, strateji haker hücumları və sosial media təsir əməliyyatlarında iştirak ediblər. Lakin bu “Advanced Persistent Threat (APT)” qrupları nadir hallarda Rusiyanın kiber fəaliyyətinin “publik üzü” olur.
Əksinə, bu funksiyanı çox vaxt haktivist qruplar yerinə yetirir — onlar QRU və ya digər dövlət qurumlarından əldə edilən məlumatları “sızdırır”, təkrar yayımlayır və məsuliyyətin izlənməsini çətinləşdirir ( Wallner, Copeland and Giustozzi, iyun 2025 c).
RT və “Sputnik” - Kremlin dünyadakı meqafonları
RT (Russia Today) və “Sputnik” kimi dövlətə bağlı beynəlxalq markalar təbliğat mexanizminin mərkəzində dayanır. Bu qlobal platformalar Rusiya narrativlərini müxtəlif dillərdə istehsal edir və regional şaxələndirmə vasitəsilə daha geniş auditoriyalara çıxış təmin edir. Rəsmi mənbələr və dövlətə yaxın agentliklər beynəlxalq media ekosisteminin müəyyən hissələrində legitimliyə malik görünür və məlumatın ilkin mənbəyi kimi istifadə edilir.
2005-ci ildə Putinin birbaşa nəzarəti altında qurulan RT-nin illik büdcəsi 32 milyard rubl, yəni təxminən 400 milyon dollardır (United24media, noyabr 2025a). RT-nin qurulması Putinin ikinci prezidentlik müddətinə başlamasından sonra media üzərindəki nəzarəti yenidən formalaşdırma prosesinin mühüm bir mərhələsiydi. Kanal qısa müddətdə hər siyasi böhranı Kremlin narrativlərini gücləndirmək və rəqib ölkələrdə sabitliyi pozmaq üçün istifadə edilən qlobal yayım kanalına çevrildi. Xüsusilə 2008-ci ildə Rusiyanın Gürcüstanı işğalı əsnasında RT Kremlin aldadıcı manipulyasiyalarını və dezinformasiyalarını yayan başlıca silah idi. Başlanğıcda ingilis və rus dillərində yayımlanan kanal daha sonra ərəb, ispan, alman və fransız dillərində də yayıma başladı və Kremlin beynəlxalq meqafonu oldu (United24media, noyabr 2025a).
Qərb tədqiqatçılarının çoxu RT-ni, xüsusilə xarici auditoriya üçün hazırlanmış dezinformasiya mexanizminin əsas mərkəzi kimi xarakterizə edir (Paul & Matthews, 2016d). RT-nin baş redaktoru və Kremlin əsas təbliğatçılarından biri Marqarita Simonyan da kanalın missiyasını Rusiyanın Müdafiə Nazirliyinə olan ehtiyacla müqayisə edir (EUvsDisinfo, 2018).
Sahibi Rusiya hökuməti olan və RT-nin də daxil olduğu “Rossiya Segodnya” qrupunun tərkibində 2014-cü ildə yaradılan “Sputnik” də Kremlin digər beynəlxalq təbliğat silahlarından biridir. Dünyanın müxtəlif ölkələrində ofisləri olan və 30-dan çox dildə yayılan “Sputnik” xəbər agentliyi, veb səhifəsi və radio şəbəkəsidir. Bu təbliğat şəbəkəsinin rəhbərliyi də Marqarita Simonyana həvalə edilib.
RT və “Sputnik” Avropa İttifaqı haqqında yayılan dezinformasiya hallarının təxminən 70 faizinə birbaşa və ya dolayı şəkildə cəlb olunub. Bu kanallar xüsusilə Avropa sanksiyaları, Ukrayna müharibəsi və enerji siyasəti mövzularında antiqərb narrativlərinin başlıca istehsalçılarıdır. (EEAS, FIMI Threat Report, 2025c)
Alternativ domenlər, güzgü saytlar, proksi şirkətlər
2022-ci ildə Rusiyanın Ukraynaya qarşı böyük müharibəyə başlamasından sonra Avropa İttifaqı RT və “Sputnik”in fəaliyyətini qadağan edib (European Council, 2022). Ancaq sanksiyalarda nəzərdə tutulan məhdudiyyətlər kanalların lisenziyalarını hədəfə alırdı, məzmun istehsalı və fəaliyyət göstərdiyi ölkələrdəki hüquqi mövcudiyyəti üçün ciddi problemlər yaratmadı. Brüsselin sanksiyaların tətbiqindəki ləngliyi, Avropanın içərisindəki propaqanda şəbəkəsinin çevikliyi və yerli müttəfiqləri sayəsində Rusiyanın əsas təbliğat aparatları informasiya gerilyalarına çevrildi. (United24media, noyabr 2025b)
Həmin təbliğat vasitələrinin fəaliyyətlərinin analizi ilə məşhur olan araşdırmaçı Maksim Odine Kremlin Avropadakı məhdudiyyətləri aşmaq üçün aşağıdakı mexanizmlərdən istifadə etdiyini deyir:
- Məxfi domenlər və güzgü saytlar (mirror sites): hüquqi statusu qeyri-müəyyən, sanksiya tətbiqi çətin olan yurisdiksiyalarda yerləşdirilən ehtiyat domen adlarının çoxalması;
- Alternativ video platformaları: “YouTube” və ya “Facebook”dan daha zəif moderasiya qaydalarına malik olan platformalarda yayımlanma (“Odysee”, “Rumble”, “RuTube”, VK və s.);
- Üçüncü tərəf proksi şirkətlər: RT məzmununu yenidən paylaşmaq üçün vasitəçi şirkətlərdən istifadə edir. ABŞ-da Tenet Media şirkəti, İlon Maskın dəstəyi ilə RT-yə məxsus çox sayda videonu yayıb. Maskın sahibi olduğu X (Twitter) platformasında bu videolardan hissələr hələ də mövcuddur.
- Məlumatın yuyulması: RT məzmununu “şəxsi fikir” adı altında paylaşan tanınmış şəxsləri, özünü “müstəqil jurnalist” və ya “alternativ ekspert” kimi təqdim edən fiqurları öz informasiya şəbəkəsinə cəlb etmək (Audinet, mart 2025).
Rusiyanın müxtəlif platformaları özündə birləşdirən propaqanda maşını sürətli və çevikdir - məzmunu hər platformanın formatına uyğun şəkildə təkrar emal edir: uzun televiziya seqmentləri qısa “TikTok” və “YouTube Shorts” kliplərinə çevrilir, video fraqmentləri kəsilərək X-da yenidən yayılır, “Telegram” kanallarından ilkin “tap” və koordinasiya üçün istifadə olunur. Domenlər tez-tez dəyişir, arxitektura isə eyni narrativi daşıyır. “Təmiz” saytlarda eyni materiallar təkrarlanır, kəsilmiş fraqmentlər “reaksiya”, şərh, sual adı altında oxşar auditoriyalara ötürülür. Bu mexanizmlər nəticəsində sanksiyalar institusional lisenziyaya toxunur, amma məzmun qalır.
Rusiya “Strategic Culture Foundation”, “Global Research”, “New Eastern Outlook”,
“News Front”, “SouthFront”, “Katehon”, Geopolitica.ru. kimi proksi saytlar və agentliklər vasitəsilə öz narrativlərini Qərb auditoriyasına ötürür. Bu saytlar və agentliklər Kreml mesajlarını təkrar istehsal edir, dezinformasiyanı “alternativ baxış” kimi sırıyır və bununla da Rusiya təbliğatının legitimliyini artırırlar.
Beləliklə, Kreml birbaşa məsuliyyət daşımadan, öz mesajlarını “müstəqil beynəlxalq ekspert rəyləri” kimi yayımlaya bilir ( Wallner, Copeland and Giustozzi, iyun 2025 ç).
Trol fabrikləri və sosial media manipulyasiyları
Rusiya təbliğat sisteminin ən effektiv elementlərindən biri sosial media üzərində qurulmuş trol fabrikləridir. Bu struktur dövlət tərəfindən maliyyələşdirilən, sistemli şəkildə idarə olunan və yüz minlərlə saxta hesab vasitəsilə fəaliyyət göstərən bir növ rəqəmsal ordudur. Rusiyanın mərkəzləşdirilmiş trol əməliyyatlarının nüvəsində bir müddət 2013-cü ildə Sankt-Peterburqda qurulan və yüzlərlə maaşlı trolu təbliğat fəaliyyətinə cəlb edən İnternet Araşdırmaları Agentliyi (Internet Research Agency - IRA) dayanıb.
IRA ilə bağlı ən geniş həcmli akademik tədqiqatlardan birini aparan Melburn Universitetinin hesabatına görə, bu təşkilat informasiya müharibəsi və sosial mühəndislik texnikalarını birləşdirən mürəkkəb model nümunəsidir. Tədqiqata görə, IRA “kütləvi təsir laboratoriyası” prinsipi ilə işləyib — burada məzmunun istehsalı, sınağı və yayılması sistematik şəkildə həyata keçirilirdi. Əldə edilmiş sübutlar IRA-nın məqsədinin yalnız dezinformasiya yaymaq deyil, həm də ictimai davranışı idarə etmək, emosional reaksiya oyatmaq və nəticədə siyasi qərar proseslərinə dolayı təsir göstərmək olduğunu təsdiqləyir (UNSW, 2021a).
Formal olaraq, “Konkord Management and Consulting” şirkətinə məxsus olan IRA-ya faktiki nəzarət Yevgeni Priqojinin əlində idi. Priqojin daha sonra “Vaqner” qrupunun da qurucusu kimi tanınacaqdı, lakin IRA-nın yaranışında onun əsas rolu mülki təsir əməliyyatlarını institusionallaşdırmaqdı. IRA-nın ilk fəaliyyət hədəfi Rusiyanın daxili siyasəti idi - məqsəd Kremlə qarşı narazılığın onlayn nəzarətdə saxlanması və ictimai müzakirələrin ideoloji cəhətdən “çərçivələnməsi”ydi. Ancaq qısa müddətdə xaricdəki informasiya əməliyyatlarına da cəlb edildi. 2014-cü ilin Ukrayna hadisələri və Krımın işğalı ilə birlikdə IRA-nın rolu genişləndi. O, artıq yalnız Rusiya daxilində deyil, həm də Qərb ölkələrindəki ictimai fikrə təsir göstərmək məqsədilə istifadə edilirdi (UNSW, 2021b).
IRA-nın mövcudluğu ilə bağlı ilk məlumatlar və analizlər 2015-ci ildə ortaya çıxdı (NYTimes 2015). Bu tarixlərdə artıq IRA ABŞ-dakı seçkilərə fokuslanmışdı. Hesabatlar göstərir ki, 2016-cı ilin prezident seçkilərində IRA “Facebook”, “Twitter”, “İnstagram” və “YouTube” üzərindən on minlərlə saxta hesabla fəaliyyət göstərib. Bu fəaliyyət nəticəsində seçki kampaniyasında 40-a yaxın mitinq və nümayişin təşkilində rol oynayıb (The İndependent, 2017).
IRA-nın Avropa əməliyyatlarına keçidi isə 2017-ci ildən başlayıb. Fransadakı prezident seçkilərində Makrona qarşı kampaniya, Almaniyada enerji və miqrasiya ilə bağlı qütbləşdirici kampaniya lokallaşdırılmış tərcümə və regional tonlama ilə həyata keçirilib. Qərbdə IRA-nın ifşası və tətbiq olunan embarqolardan sonra 2018-ci ildə IRA adını, strukturunu dəyişdirərək mərkəzləşdirilmiş trol fabrikindən şəbəkə modelinə keçib və coğrafiyasını Afrika, Asiya da daxil olmaqla genişləndirib. 2019-2021-ci illərdə françayzinq və subkontrakt rejiminə keçib və məzmun istehsalı vahid koordinasiya altında, ancaq çoxmərkəzli şəkildə həyata keçirilib, güzgü saytlar, alternativ video platformaları və s. geniş istifadə edilib. Formal olaraq ləğv edilsə də IRA modeli 2021-ci ildən etibarən süni intellekt və avtomatlaşdırma vasitələrini də cəlb edərək yeni nəsil informasiya ordusuna çevrilib (UNSW, 2021c).
Avropada 2023-cü ilin noyabr ayı ilə 2024-cü ilin noyabrı arasında 25 ayrı platformada 38000 kanal vasitəsilə 505 xarici informasiya manipulyasiyası və müdaxiləsi (FİMİ) qeydə alınıb. Bu manipulyasiyalar 90 ölkəni, 332 qurumu əhatə edib və 68000-dən çox məzmun istehsal edib. Manipulyasiya və müdaxilə faktlarının az qala yarısını Rusiyanın Ukraynaya qarşı fəaliyyətləri təşkil edib. Kreml təbliğatının digər hədəfləri isə Fransa, Almaniya, Moldova, Polşa və Baltik ölkələri olub (Olejnik, aprel 2025a).
Süni intellekt — dezinformasiya katalizatoru
Rusiyada süni intellektə münasibət birmənalı deyil - Kreml onu həm imkan kimi, həm də üstünlüyün Qərbdə olması səbəbilə təhlükə kimi görür. Bu səbəbdən “suveren AI ekosistemi” yaratmağa çalışır. Bu işə Milli Süni İntellekt İnkişaf Mərkəzi koordinatorluq edir; əsas oyunçular isə dövlət müəssisələridir:
- Sberbank (GigaChat) — ChatGPT-yə alternativ kimi təqdim olunur və milli AI strategiyasının əsas icraçısıdır;
- Rostec — müdafiə sənayesinə yönəlmiş AI tətbiqləri;
- Yandex (YandexGPT) — texnoloji lider olsa da, Kremlin nəzarətindən tam asılı deyil və buna görə “ikinci sırada” qalır.
Generativ AI artıq Rusiya dezinformasiya əməliyyatlarında aktiv istifadə olunur: saxta xəbərlər və deepfake videolar istehsal edilir; avtomatlaşdırılmış botlar mesajları təkrarlayır; “Doppelgänger” kampaniyası kimi əməliyyatlarda Qərb media saytlarının klon versiyaları yaradılır; AI ilə idarə olunan botlar ictimai diskursu süni şəkildə doydurur və “astroturfing” (yəni, guya xalq dəstəyini təqlid edən kütləvi paylaşımlar) effekti yaradır . Bəzi hallarda hətta botlar arasında saxta müzakirələr təşkil olunur ki, bu da “ictimai debat illüziyası” yaradır (Wallner, Copeland and Giustozzi, iyun 2025 d)
Rusiya təbliğat məzmunlarının kütləviliyini təmin etmək üçün robotlardan (botlardan) geniş şəkildə istifadə edir. Bu robotlar xüsusilə X platformasında çox saydakı saxta hesabdan məlumatların yenidən paylaşılması üçün proqramlanıb. Onlar bəzən həqiqi bir profilin az görünən postlarının daha geniş kütlələrə çatdırılmasını, bəzən də bir haştaqın alqoritmlərdə yuxarı sıralara çıxmasını təmin edir (Hansen, 2019)
Rusiyanın 2023-2024-cü illərdə Avropaya propaqanda vasitəsilə aktiv müdaxilə kanallarının 73 faizi qısa ömürlü və bir dəfəlik hesablar olub, yəni botlardan aktiv istifadə edilib. Bu xüsusilə X platformasında özünü göstərib - bot aktivliyinin 88 faizi bu platformanın hesabına düşür. Antiqərb propaqandasında deepfake, sintetik səs kimi saxta məzmunların yaradılması və böyük miqyasda yayılma üçün süni intellektdən istifadə edilib (Olejnik, aprel 2025b).
RUSI analitikləri ExTrac AI adlı sosial media analiz alətindən istifadə edərək, 2023–2025-ci illər arasında Rusiya mənşəli “Telegram” kanalları, bloqlar və media mənbələri üzrə AI ilə bağlı paylaşımları kateqorizə ediblər. Buna görə, ən aktiv aktorlar üç kateqoriyaya bölünür:
- Media və ideoloqlar: RT, “Sputnik”, “Tsargrad”, “PolitNavigator”, “Readovka” kimi kanallar.
- Hərbi bloqerlər və Vaqner şəbəkələri: “Grey Zone”, “Rybar”, “Wargonzo”, “Reverse Side of the Medal”.
- Texnologiya və “patriot startap” seqmenti: Sberbank və Rostec-in media bölmələri, GigaChat və YandexGPT istifadəçiləri.
Bütün əlamətlər göstərir ki, süni intellekt artıq Rusiya təbliğatının mərkəzi ideoloji elementinə çevrilib. Rusiya təsir şəbəkələri AI ətrafında həm qorxu, həm ümid, həm də nəzarət narrativləri formalaşdırır. Bu diskurs, texnologiyanı yalnız əməliyyat aləti deyil, milli varlığın və informasiya müstəqilliyinin simvolu kimi təqdim edir ( Wallner, Copeland and Giustozzi, iyun 2025 e).
“Soft power”: dil, mədəniyyət, din, akademik məkan və diaspora şəbəkələri
Rusiya propaqanda mexanizminin vacib elementlərindən biri də “yumşaq güc”dür. Ənənəvi media, yeni nəsil media və trol fabriklərinin qısamüddətli effektindən fərqli olaraq din, mədəniyyət və diaspora kanalı daha səssiz, daha görünməz, daha atılqan və daha dayanıqlıdır. Putin Rusiyası dövründə bu strategiyanın mərkəzində “Russkiy mir” (Rus dünyası) konsepsiyası dayanır. Kreml postsovet məkanında və Avropadakı rusdilli təbəqənin sıx olduğu yerlərdə bu ideyadan həm ideoloji, həm də emosional çərçivə kimi — mədəni və mənəvi körpü olaraq istifadə edir. Zahiri məqsəd rus dilinin və mədəniyyətinin qorunması olsa da, əsas niyyət Rusiyaya sadiq və onu dəstəkləyən qruplar formalaşdırmaqdır. (Mikhaylova, 2017)
Rusiyanın yumşaq güc strategiyasındakı əsas rolu Rus Pravoslav Kilsəsi oynayır. Bu kilsə Kremlin bir aparatı kimi fəaliyyət göstərir və mövcud Rusiya hakimiyyətinin əlində gedərək güclənən və təhlükəli hala gələn yumşaq güc anlayışının effektiv elementi rolunu oynayır (Solik, Baar, 2019).
Rus propaqandası mədəni sahədə üç əsas qurum vasitəsilə həyata keçirilir.
- “Rossotrudniçestvo” - bu qurum dünyada yayğın olan Rus evləri şəbəkəsinin idarəçiliyini həyata keçirir (Elman Fattah, 2019).
- “Russkiy mir” fondu - 2007-ci ildə yaradılıb, bir çox ölkədəki ofisləri vasitəsilə rus narrativlərini dil və mədəniyyət adı altında yayır.
- Qorçakov fondu - Kremllə yaxın əlaqələri olan qeyri-hökumət təşkilatıdır. Gənclər və QHT-lər üçün kiçik qrantlardan Postdam toplantıları kimi beynəlxalq tədbirlərin təşkilinə, Gürcüstanda Rusiya təsirinin artırılmasının təşviqinə qədər bir çox layihələr həyata keçirir (Koval, 2024).
Qərbin rus propaqandasına uduzduğu sahələrdən biri də akademik məkandır. Sovet dövründə Qərb tədqiqatçılarının ittifaq arxivlərində siyasi tarixlə bağlı tədqiqatlarına icazə verilmədiyindən elm adamları ya zərərsiz mövzulara yönəldilər, ya da Kremldən dəvət ala bilmək üçün həqiqətləri gözardı etməyi seçdilər. Sovet kəşfiyyatı Qərbin bu zəifliyindən yararlanaraq öz dəst-xəttini və narrativlərini ABŞ başda olmaqla düşmən ölkələrin tarix və siyasət tədqiqatlarına sızdırmağı bacardı (Hosaka, 2025a).
Proses Sovet İttifaqının dağılmasından sonra da davam etdi, Rusiyanın əcnəbi elm adamlarını casusluq, şirnikləndirmə, mükafatlandırma proseslərinə cəlb etməsiylə daha da gücləndi. Hazırda da akademik məkan böyük miqyaslı hadisələrə münasibətdə rus kəşfiyyatının yanaşmasını yaymaqda davam edir. Rusiya tərəfindən 2004-cü ildən bəri hər il keçirilən və 85 ölkədən 1000-dən çox elm adamını bir araya gətirən Valday klubu Kremlin beynəlxalq hadisələrdən kəşfiyyat fəaliyyəti üçün necə istifadə etdiyinin ən bariz nümunələrindən biridir (Hosaka, 2025b).
Enerji asılılığı, iqtisadi rıçaqlar, korrupsiya bağları
Rusiya siyasi təsir üçün iqtisadi alətlərdən – xüsusilə enerji tədarükü, qiymət oyunları və ticarət güzəştlərindən sistemli şəkildə istifadə edir. Qaz və neft müqavilələri yalnız kommersiya vasitəsi deyil, həm də hədəf ölkələrdə daxili siyasətin narrativləri dəyişdiən rıçaqdır. Buna ən bariz nümunə Şərqi Avropa ölkələridir. Rusiyanın hibrid müharibə strategiyası bu ölkələrdə milli təhlükəsizliyin əsaslarından birini təşkil edən enerji sektorunu hədəfə alır. Əsas mexanizmlər olaraq həm enerji və korrupsiya bağları ilə Kremlə sadiq idarəçilərin nəzarətindəki ənənəvi media kanallarından, sosial media dezinformasiyalarından və kiberhücumlardan istifadə edilir. Dezinformasiya kampaniyaları Qərbin enerji layihələrinin effektivliyinə kölgə salır, sosial media platformaları bu dezinformasiyaları yayaraq ictimai rəy yaradır, kiberhücumlar isə yerli və rejional enerji dayanıqlığına inamı zədələyərək ölkədaxili parçalanma yaratmağı hədəfləyir (Warsaw Institute, 2024).
Rusiyanın propaqanda alətlərindən biri də korrupsiya və elitaların ələ keçirilməsidir. Vasitəçi şirkətlər, fondlar, Rusiya dostu iş adamları, siyasətçilər, media rəhbərləri vasitəsilə hədəf ölkələrdə Kreml şübhəçiliyinin və tənqidinin susdurulması, iqtisadi, mədəni, akademik tədbirlərin təşkiliylə simpatiya formalaşdırılması prosesi aktiv şəkildə həyata keçirilir. (Yalamov, 2018)
NƏTİCƏ
Bütövlükdə mənzərə göstərir ki, Rusiyanın propaqanda maşını ciddi bir idarəetmə mexanizmi və mühüm bir geopolitika silahıdır. Bu, sadəcə bəsit bir yalan xəbər yayma və ya yanıltma mexanizmi deyil - çoxşaxəli və mürəkkəb sxemdir. Bu sxemin Avropadakı əsas hədəfi isə şübhə toxumları əkmək, yalanı legitimləşdirmək, cəmiyyətləri manipulyasiya etmək və bu yolla hədəf ölkələrin siyasi qərarlarını yönləndirməkdir. “Yalanların yanğın şlanqı” modeli məhz buna xidmət edir: həqiqətlə əlaqəsi olmayan, fakta əsaslanma ehtiyacı duymayan, emosiyaları yönləndirən kütləvi, sürətli və təkrarlanan narrativlərlə real siyasi mənzərəni bulandırmaq və rasional qərarların qəbuluna öz hədəfləri istiqamətində mane olmaq.
Rusiyanın propaqanda sistemi çox laylıdır - sovet dövründən qalan təbliğat refleksləri, kəşfiyyat qurumlarının fəaliyyəti, rəsmi təbliğat kanalları, trol fabrikləri, güzgü saytlar, sosial media manipulyasiyaları, bot şəbəkələri ilə yayğınlaşma, süni intellektlə hazırlanmış saxta məzmunlar, diaspora, pravoslav kilsəsi, elitaların ələ keçirilməsi, iqtisadi lobbilər, enerji asılılığı kimi elementlər bir-birini tamamlayır və qidalandırır.
İdeologiya dəyişsə də, Rusiya təbliğatının “biz və onlar”, “daxili və xarici düşmən” refleksləri və informasiya üzərində total nəzarət instinkti davamlılığını qoruyur. Sadəcə Putinin hakimiyyətə gəlişindən sonra vasitələr dəyişib və çoxalıb - Qlavlit və “Pravda”nın yerini çoxqatlı mexanizmlər şəbəkəsi alıb. Bu şəbəkə həm mərkəzləşmiş koordinasiya, həm də formal məsuliyyətdən yayınmağa imkan verən qeyri-rəsmi elementlərlə fəaliyyət göstərir.
Avropa İttifaqı hələlik bu mürəkkəb sxemlə mübarizədə çətinlik çəkir. Kremlin davamlı və sistemli təbliğat mexanizminə qarşı Aİ-nin reaksiyaları epizodik və reaktiv xarakter daşıyır, yalnız təkzib və sonradan cavab əsaslıdır. Proqnoz, preventiv tədbirlər kimi xarakterlər çox zəifdir. Sanksiyalar faktiki olaraq işə yaramır - rus propaqandası şəraitə uyğunlaşma sürəti, çevikliyi və alternativ kanallar tapma qabiliyyəti sayəsində qadağaları aşmağı bacarır. Ukrayna müharibəsindən əvvəl izlənməsi daha asan olan sistem indi “yer altına” enib və güzgü saytlar, proksi şirkətlər, alternativ platformalar, françayz elementlər, “müstəqil şərhçilər”, “yumşaq güc” sayəsində məzmun dövriyyəsi daha da artıb. Son illərdə isə buna süni intellektin texnoloji imkanları da əlavə olunub və vəziyyət daha da mürəkkəb xarakter alıb.
Bütün bunlardan ortaya çıxan nəticə odur ki, Avropa İttifaqı və ümumiyyətlə Rusiya propaqandasının hədəfi olan dövlətlər bu problemə adekvat cavab strategiyası müəyyənləşdirməlidir. Rus propaqandasına yalnız dezinformasiya, manipulyasia, informasiya çirkliliği məsələsi kimi deyil, təhlükəsizlik və idarətmə problemi olaraq yanaşılmalı, addımlar da buna görə müəyyən edilməlidir. Təkziblər və ya fakt-çekinqlər bu cür bir təhdid üçün çox bəsit cavabdır: bu problem kəşfiyyat, kibertəhlükəsizlik, enerji təhlükəsizliyi, media, siyasət, mədəniyyət, din, təhsil kimi bir çox sahəni əhatə edən, dövlət və qeyri-dövlət sektorunun da içində olduğu, davamlı və sistematik fəaliyyət göstərən böyük bir strategiya tələb edir.
İSTİNADLAR
European External Action Service (EEAS), mart 2025a. 3rd Threat Report on Foreign Information Manipulation and Interference (FIMI). Brussels.
https://www.eeas.europa.eu/sites/default/files/documents/2025/EEAS-3nd-ThreatReport-March-2025-05-Digital-HD.pdf
Jowett Garth S. və O’Donnell Victoria, 1986a. Propaganda and Persuasion. SAGE Publications, s. 16.
Jowett Garth S. və O’Donnell Victoria, 1986b. Propaganda and Persuasion. SAGE Publications, s. 16–17.
Sirenko Lidia, 2015a. Construction of “Enemy’s” Image in Soviet Press in 1939–1953s.
https://distantreader.org/stacks/journals/tsm/tsm-6206.pdf
SETA, 2022. Kırım: Geçmişten Geleceğe Sorunlar ve Çözüm Önerileri. SETA Kitabları. İstanbul. s. 215.
CIA, 1972. Glavlit: How The Soviet Censor Works.
https://www.cia.gov/readingroom/docs/CIA-RDP79-01194A000100860099-4.pdf
Prostakova, Yuliya, 2023. Проблема разоружения и имидж «Запада» в советской периодической печати (вторая половина 1950 – начало 1960-х гг.) Qazaq Historical Review, 1(3), 407–415.
https://qhr.kz/index.php/qhr/article/view/26/70
Promerantsev, Peter və Weiss, Michael, 2014. The Menace of Unreality: How the Kremlin Weaponizes Information, Culture and Money.
https://catalog.princeton.edu/catalog/9995615773506421#view
Wallner, Claudia, Copeland, Simon və Giustozzi Antonio, iyun 2025a. Russia, AI and the Future of Disinformation Warfare.
https://static.rusi.org/russia-ai-and-the-future-of-disinformation-warfare.pdf
Paul, Christopher, Matthews Miriam, 2016a. The Russian “Firehose of Falsehood” Propaganda Model. RAND Corporation.
https://www.rand.org/pubs/perspectives/PE198.html
Paul, Christopher, Matthews Miriam, 2016b. The Russian “Firehose of Falsehood” Propaganda Model. RAND Corporation.
https://www.rand.org/pubs/perspectives/PE198.html
Andriukaitis Lukas, 2020. Russian Propaganda Narratives in the Baltics and the Wider Region.
https://vilniusinstitute.lt/wp-content/uploads/2020/05/VIPA_Andriukaitis_2020_Iv4-1%D0%B5.pdf
Liagusa Anton, İarovyı Dmitro, 2025. Memes, Freedom, and Resilience to Information Disorders: Information Warfare Between Democracies and Autocracies.
https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S2590291124004443?via%3Dihub#bib58
European External Action Service (EEAS), mart 2025b. 3rd Threat Report on Foreign Information Manipulation and Interference (FIMI). Brussels.
https://www.eeas.europa.eu/sites/default/files/documents/2025/EEAS-3nd-ThreatReport-March-2025-05-Digital-HD.pdf
StartComCentre, 2015a. Analysis of Russia’s Information Campaign against Ukraine.
https://stratcomcoe.org/cuploads/pfiles/russian_information_campaign_public_12012016fin.pdf
Wallner, Claudia, Copeland, Simon və Giustozzi Antonio, iyun 2025b. Russia, AI and the Future of Disinformation Warfare.
https://static.rusi.org/russia-ai-and-the-future-of-disinformation-warfare.pdf
The Moscow Times, oktyabr 2025. 3 миллиарда рублей в неделю. Кремль увеличит расходы на госпропаганду до нового рекорда.
https://www.moscowtimes.ru/2025/10/01/3-milliarda-rublei-vnedelyu-kreml-uvelichit-rashodi-nagospropagandu-donovogo-rekorda-a175959
Wallner, Claudia, Copeland, Simon və Giustozzi Antonio, iyun 2025c. Russia, AI and the Future of Disinformation Warfare.
https://static.rusi.org/russia-ai-and-the-future-of-disinformation-warfare.pdf
United24media, noyabr 2025a. 20 Years of RT. How Russia’s Propaganda Hydra Survived the Ban.
https://united24media.com/anti-fake/20-years-of-rt-how-russias-propaganda-hydra-survived-the-ban-13121?
Paul, Christopher, Matthews Miriam, 2016c. The Russian “Firehose of Falsehood” Propaganda Model. RAND Corporation.
https://www.rand.org/pubs/perspectives/PE198.html
EUvsDisinfo, 2018. Chief Editor: RT is Like “a Defence Ministry”
https://euvsdisinfo.eu/chief-editor-rt-is-like-a-defence-ministry/
European External Action Service (EEAS), 2025c. 3rd Threat Report on Foreign Information Manipulation and Interference (FIMI). Brussels.
https://www.eeas.europa.eu/sites/default/files/documents/2025/EEAS-3nd-ThreatReport-March-2025-05-Digital-HD.pdf
European Council, 2022. EU Imposes Sanctions on State-Owned Outlets RT/Russia Today and Sputnik’s Broadcasting in the EU
https://www.consilium.europa.eu/en/press/press-releases/2022/03/02/eu-imposes-sanctions-on-state-owned-outlets-rtrussia-today-and-sputnik-s-broadcasting-in-the-eu/?utm
United24media, noyabr 2025b. 20 Years of RT. How Russia’s Propaganda Hydra Survived the Ban.
https://united24media.com/anti-fake/20-years-of-rt-how-russias-propaganda-hydra-survived-the-ban-13121?
Audinet, Maxime, mart 2025. Travailler sur la Russie… expose nombre de chercheurs à “des procédures-bâillons”.
https://www.lemonde.fr/idees/article/2025/03/11/travailler-sur-la-russie-comme-sur-d-autres-etats-autoritaires-ou-aux-tendances-illiberales-expose-nombre-de-chercheurs-a-des-procedures-baillons_6579247_3232.html
Wallner, Claudia, Copeland, Simon və Giustozzi Antonio, iyun 2025ç. Russia, AI and the Future of Disinformation Warfare.
https://static.rusi.org/russia-ai-and-the-future-of-disinformation-warfare.pdf
UNSW, 2023a. Understanding Mass Influence: A Case Study of the Internet Research Agency.
https://www.unsw.edu.au/content/dam/pdfs/unsw-canberra/dri/2023-02-research/2023-02-Understanding-Mass-Influence---A-case-study-of-the-Internet-Research-Agency.pdf
UNSW, 2023b. Understanding Mass Influence: A Case Study of the Internet Research Agency.
https://www.unsw.edu.au/content/dam/pdfs/unsw-canberra/dri/2023-02-research/2023-02-Understanding-Mass-Influence---A-case-study-of-the-Internet-Research-Agency.pdf
NYTimes, 2015. The Agency.
https://www.nytimes.com/2015/06/07/magazine/the-agency.html
The Independent, 2017. St Petersburg 'troll farm' had 90 dedicated staff working to influence US election campaign.
https://www.independent.co.uk/news/world/europe/russia-us-election-donald-trump-st-petersburg-troll-farm-hillary-clinton-a8005276.html
UNSW, 2023c. Understanding Mass Influence: A Case Study of the Internet Research Agency.
https://www.unsw.edu.au/content/dam/pdfs/unsw-canberra/dri/2023-02-research/2023-02-Understanding-Mass-Influence---A-case-study-of-the-Internet-Research-Agency.pdf
Olejnik Lukasz, 2015a. Russian Cyber and Information Warfare and its Impact on the EU and UK.
https://www.kcl.ac.uk/russian-cyber-and-information-warfare-and-its-impact-on-the-eu-and-uk
Wallner, Claudia, Copeland, Simon və Giustozzi Antonio, iyun 2025d. Russia, AI and the Future of Disinformation Warfare.
https://static.rusi.org/russia-ai-and-the-future-of-disinformation-warfare.pdf
Hansen S. Flemming, 2019. Trolls in Your Feed: Russian Disinformation.
https://www.diis.dk/en/trolls-in-your-feed-russian-disinformation?
Olejnik Lukasz, 2015b. Russian Cyber and Information Warfare and its Impact on the EU and UK.
https://www.kcl.ac.uk/russian-cyber-and-information-warfare-and-its-impact-on-the-eu-and-uk
Wallner, Claudia, Copeland, Simon və Giustozzi Antonio, iyun 2025e. Russia, AI and the Future of Disinformation Warfare.
https://static.rusi.org/russia-ai-and-the-future-of-disinformation-warfare.pdf
Mikhaylova, Anna, 2017. “Building the Russian World: Cultural Diplomacy of the Russian Language and Cultural Identity.” JOMEC Journal.
doi:10.18573/J.2017.10143.
Solik Martin, Baar Vladimir, 2019. The Russian Orthodox Church: An Effective Religious Instrument of Russia‘s “Soft” Power Abroad. The Case Study of Moldova.
https://www.researchgate.net/publication/336254786_The_Russian_Orthodox_Church_An_Effective_Religious_Instrument_of_Russia's_Soft_Power_Abroad_The_Case_Study_of_Moldova
Elman Fattah, 2019. Yeni avtoritarizm və Azərbaycan. P. 124. https://www.azadliq.org/a/elman-fettah-musavat-/30104207.html
Koval, Nadia, 2024. When Russian Culture Goes To War.
https://blogs.lse.ac.uk/crp/2024/05/31/when-russian-culture-goes-to-war/
Hosaka, Sanshiro, mart 2025a. The Elephant in the Lecture Hall: Russian Intelligence and Western Academia.
https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/03075079.2025.2556211
Hosaka, Sanshiro, mart 2025b. The Elephant in the Lecture Hall: Russian Intelligence and Western Academia.
https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/03075079.2025.2556211
Warsawa Institute, 2024. Russian Disinformation and Its Influence on the Energy Sector in V4 Countries.
https://warsawinstitute.org/russian-disinformation-and-its-influence-on-the-energy-sector-in-v4-countries/
Yalamov Todor, 2018. Russian Influence, Trust in Media and Media Capture.
https://www.researchgate.net/publication/328262353_Russian_influence_trust_in_media_and_media_capture
