(Yazı postsovet avtoritarizminin izahları çərçivəsində hazırlanıb)
Azərbaycanın Mərkəzi Asiya Məşvərət Görüşlərinə tamhüquqlu üzv kimi qoşulması son illərdə bu bölgədə baş vermiş genişmiqyaslı struktural dəyişikliklərin tərkib hissəsidir. Bu addım Cənubi Qafqaz və Mərkəzi Asiya arasında yeni bir geosiyasi əlaqə yaradaraq bu iki coğrafiyanı birləşdirir (Euronews, Nov 2025). Müzakirələrin görünən hissəsi iqtisadi və nəqliyyat layihələri olsa da, belə regional birliklərdə avtoritar idarəetmə modellərinin uyğunlaşdırılması, legitimlik mexanizmlərinin paylaşılması və rejimlərin bir-birinin təhlükəsizliyini təmin etməyə çalışması kimi istiqamətləri daha prioritet təşkil edir (Christina Cottiero, Stephan Haggard, 2022).
Son beş il ərzində Cənubi Qafqaz və Mərkəzi Asiyada siyasi vəziyyət sürətlə inkişaf edib. Rusiyanın təsirinin azalması isə postsovet regionunda uzun müddət mövcud olan Moskvamərkəzli düzəni dəyişdirərək yeni imkanlar yaradıb. Bu boşluqları dolduran əsas oyunçular arasında Çin və Türkiyə də var. Çinin artan yumuşaq gücü və Pekinin avtoritar rejimlərin sabitliyinə verdiyi önəm postsovet avtoritarizmi üçün yeni imkanlar açır (Oleg Antonov & Olena Podolian, 2023). Türkiyənin ideoloji və hərbi- siyasi təsiri Mərkəzi Asiya ilə Cənubi Qafqazda təhlükəsizlik məsələlərinə əhəmiyyətli təsir göstərməklə bərabər avtoritar idarəetmə üsullarının güclənməsində də mühüm rol oynamağa başlayır.
Digər tərəfdən 2020-ci il müharibəsindən sonra İlham Əliyev regional güc balansında yeni bir rol iddiasına düşüb. Rəsmi Bakı postmünaqişə arxitekturasını öz siyasi və təhlükəsizlik prioritetlərinə uyğun şəkildə formalaşdırmağa cəhd edir (Trend, Okt 2025). Bu, bölgədə yaranan qeyri-rəsmi avtoritar birliklərin getdikcə daha da güclənəcəyindən xəbər verir.
Məqalənin tezisinə görə, Mərkəzi Asiya ölkələri ilə Azərbaycan arasında yaranan yeni əməkdaşlıq prinsipləri dörd əsas məqsədə dayanır:
Avtoritar idarəetmə modellərinə dair təcrübələrin bölüşdürülməsi. Bu, təcrübə mübadiləsi, seçki fırıldaqları, repressiya metodları və "müxalifətin süni şəkildə zəiflədilməsi" kimi praktikalara aiddir.
Rejim təhlükəsizliyi mövzusu. Qərbin demokratik tələblərinə qarşı birgə müqavimət nümayişi, beynəlxalq təzyiqləri azaltmaq məqsədilə bir-birini dəstəkləyən platformaların formalaşdırılması.
Alternativ geosiyasi mərkəzin formalaşması. Rusiyanın gücünün azalması və Qərb təsirinin məhdudluğu bölgədəki ölkələri “öz avtoritar şurasını” yaratmağa həvəsləndirir.
Türkiyə ilə Çin arasında inkişaf edən çoxqütblü avtoritar dinamika. Ankara təhlükəsizlik təmin edir, Pekin isə iqtisadi dəstək.
KHAR Center bu məqalədə prosesin ideoloji, siyasi, iqtisadi və təhlükəsizlik yönlərini sistematik şəkildə incələyəcək. Azərbaycanın yeni regional quruluşdakı rolunun əhəmiyyətini müəyyənləşdirməyə çalışacaq.
Avtoritar konvergensiya fenomeni
Siyasətşünaslıqda “authoritarian convergence” (avtoritar yaxınlaşma) termini avtoritar rejimlərin zamanla bir-biri ilə daha da sıx əməkdaşlığını ehtiva edir. Bu, idarəetmə metodları, legitimlik hekayələri və təhlükəsizlik arxitekturalarının eyni anda necə uyğunlaşdığını izah edən əhəmiyyətli bir nəzəri anlayışdır (Francesco Cavatorta, 2010). Bu konsepsiya avtoritar sistemlərin bir-birindən dərs alması, özlərini legitimləşdirməsi və birlikdə demokratik təzyiqləri aradan qaldırma prosesi ilə bağlıdır.
Steven Levitsky və Lucan Way bu fenomeni “avtoritar öyrənmə” kontekstində araşdıraraq bildirirlər ki, postsovet regionundakı rejimlər tək başlarına sərtləşmir. Onlar regional praktikalardan ilham alır, repressiya və kooptasiya modellərini paylaşır və bir-birinə siyasi dəstək verirlər (Steven Levitsky, Lucan A. Way, 2005).
Henry Hale bu prosesi daha sistemli bir şəkildə izah edərək qeyd edir ki, patronal şəbəkələr yalnız bir ölkənin çərçivəsində deyil, həm də transregional səviyyədə genişlənir. Bunun nəticəsində avtoritar rejimlər arasında qeyri-formal əməkdaşlıq yolları meydana gəlir (Henry E. Hale, 2014).
Bu nəzəri çərçivəyə görə, Mərkəzi Asiya ilə Azərbaycan arasında rast gəlinən paralellər təsadüfi bir bənzərlik kimi görünmür. Regiondakı rejimlərin tamamı personalist liderlik modelini bölüşür. Bu modeldə iqtidar bir ailənin, liderin yaxud da dar siyasi elit qrupunun ətrafında formalaşır. İdarəetmə şəxsi xarakter alır və siyasi sistem liderin fiziki varlığına və siyasi həyati müddətinə bağlı hala gəlir. Həmçinin, iqtisadi və texnoloji modernləşmə görüntüsü meydana gətirilir, lakin siyasi institutlar, məhkəmə sistemi və demokratik nəzarət mexanizmləri bilərəkdən zəif saxlanılır. İqtisadi kooptasiyanı əsas idarəetmə vasitəsinə çevirirlər – renta gəlirləri elitayla bölüşdürülür və iqtisadi imtiyazlar siyasi sədaqət əsasında formalaşdırılır. Media üzərində tam nəzarət, informasiya sahəsində dövlət monopoliyası, özünüsenzura və alternativ fikirlərin kriminalizasiyası geniş şəkildə tətbiq edilir. “Sabitlik”, “inkişaf” və “milli tərəqqi” anlayışları kimi legitimlik narrativləri sistemli bir şəkildə yaradılır. Bu sayədə təhlükə, xaos və düşmən obrazları vasitəsilə cəmiyyətin siyasətdən uzaqlaşdırılması təmin edilir.
Azərbaycan və Mərkəzi Asiya ölkələri bənzər siyasi şablonlardan istifadə edirlər. Bu rejimlər təhlükəsizliyi legitimliyin əsas amili kimi təqdim edir, modernizasiyanı avtoritarizm ilə birləşdirir, sabitlik mütəmadi gündəmə gətirilərək öz təsir sahələrini genişləndirməyə çalışırlar. Həmçinin, Qərbin demokratiya tələblərini “xarici müdaxilə” kimi izah edirlər (Elman Fattah, Nov 2025).
Bu səbəbdən "avtoritar yaxınlaşma", Mərkəzi Asiya və Azərbaycan arasında son on ildə artan siyasi, informasiya və təhlükəsizlik əlaqələrinin praktiki təsviridir. Bu proses bölgədə yaranan qeyri-rəsmi avtoritar blokun struktur əsaslarını meydana gətirir. Azərbaycanın Məşvərət Görüşlərinə qatılması isə bu koordinasiyanın institutlaşma mərhələsinə keçdiyini göstərir.
Azərbaycanın Seçimi: Niyə Mərkəzi Asiya Bloku?
Rusiya-Ukrayna münaqişəsi Kremlin zəifləməsi ilə paralel olaraq postsovet coğrafiyasında "geopolitik vakuum" meydana gətirib. Moskvanın Cənubi Qafqaz və Mərkəzi Asiyada azalan hərbi-siyasi təsiri, bu bölgələrdəki ölkələri təhlükəsizlik və legitimlik prinsiplərini yenidən formalaşdırmağa sövq edir. Bakı bu vəziyyəti strateji tarazlıq yaratmaq üçün imkan kimi dəyərləndirir və yeni regional koalisiyalarda aktiv şəkildə iştirak etməyi seçib (Ruslan Zaporozhchenko, 2024).
Son beş il ərzində daha da güclənən Ankara-Bakı müttəfiqliyi Mərkəzi Asiyada da təsirini gücləndirir. Türkiyənin hərbi və texnoloji dəstəyi ilə Azərbaycan bölgədə alternativ bir güc mərkəzi yaradaraq enerji diplomatiyasını inkişaf etdirməyə çalışır (AzeMedia, 2024). Əgər Qərblə münasibətlər yenidən münaqişəli vəziyyətə gələrsə, Mərkəzi Asiya Bakı üçün üçün əlavə legitimlik sahəsi kimi çıxış edəcək. Siyasi model, ideoloji yanaşmalar və təhlükəsizlik anlayışları baxımından Mərkəzi Asiya ölkələrinin vəziyyəti Bakının idarəetmə prinsipləri ilə tam uyğun gəlir.
Digər tərəfdən ənənəvi beynəlxalq təhlükəsizlik sisteminin uğursuzluğu Çin üçün Orta Asiyada daha da güclənmək imkanı yaratdığı kimi Türkiyəni həm Orta Asiya, həm də Qafqazda daha üstün bir mövqeyə gətirir.
Mövcud yeni geosiyasi şərait Azərbaycan üçün Mərkəzi Asiya ilə inteqrasiya etmək, həm də Çin kimi alternativ güc mərkəzinə yaxınlaşma imkanı təqdim edir.
Avtoritar idarəetmə motivləri
Azərbaycan və Mərkəzi Asiya arasındakı əlaqələrin az müzakirə olunan, lakin son dərəcə əhəmiyyətli bir aspekti avtoritar idarəetmə modellərinin uyğunluğu və buna bağlı qarşılıqlı öyrənmə prosesləridir. Region ölkələri arasında artıq avtoritar tətbiqlərin mübadiləsi gedir. Özbəkistan və Qazaxıstanın “ağıllı nəzarət” sistemləri ilə sosial media izləmə strategiyaları rəqəmsal avtoritarizmin regional əməkdaşlıq çərçivəsində artıq Azərbaycanda da geniş tətbiq olunur (Ildar Daminov, 2024).
Azərbaycanın rolunun spesifikliyi
Mərkəzi Asiya ölkələri ilə Azərbaycan arasında müəyyən oxşarlıqlara rəğmən Azərbaycanın regional avtoritar birlikdəki rolu bir sıra spesifik xüsusiyyətlərə malikdir: enerji diplomatiyası və Qərblə əlaqələrdəki xüsusi avantajlar.
Mərkəzi Asiyada yerləşən ölkələrin çoxu Qərb üçün daha az əhəmiyyət kəsb edir, lakin Azərbaycan Rusiya-Qərb konfrantasiyası fonunda Avropanın enerji təhlükəsizliyi baxımından əhəmiyyətli mövqeyə yüksəlib. Bakı qaz nəqlinin mühüm alternativ marşrutlarından biridir və Cənub Qaz Dəhlizinin strateji mərkəzidir. Eyni zamanda, enerji çeşidliliyində Qərb üçün kritik əhəmiyyət kəsb edir (Yana Zabanova, 2024). Bu vəziyyət Bakıya diplomatik manevr imkanları yaradır: həm Mərkəzi Asiya ilə avtoritar inteqrasiyanı daha da gücləndirir, həm də Qərblə əlaqələri minimum səviyyədə saxlayaraq strateji təzyiqdən yayınır.
Beləliklə, Azərbaycanın Qərblə əlaqələri enerji mərkəzli ittifaqa bənzəyir. Bu, Mərkəzi Asiyanın heç bir paytaxtında olmayan xüsusi geosiyasi üstünlükdür.
2030 Proqnozu: avtoritar regionalizmin dərinləşməsi
Mövcud tendensiyalar davam edərsə, 2030-cu ilədək belə bir mənzərə yaranacaq: Mərkəzi Asiya–Azərbaycan–Türkiyə xətti avtoritar idarəetmənin regional mərkəzi halına gələcək. Azərbaycanın siyasi sistemi geosiyasi izolasiya və yüksək təhlükəsizlik modeli istiqamətində inkişaf edəcək; eyni zamanda, Avropa ilə olan münasibətlərdə enerji önəmli yer tutmaqla bərabər siyasi cəhətdən soyuq əməkdaşlıq normaya çevriləcək.
2030-a doğru olan mənzərə bir daha göstərir ki, Azərbaycanın Mərkəzi Asiya ilə avtoritar müttəfiqliyi Xəzərin hər iki tayındakı rejimlərin dinastik idarəetmə modellərini daha da sərtləşdirəcək.
Beləliklə, Azərbaycanın Mərkəzi Asiya Məşvərət Görüşlərinə tamhüquqlu üzv olması postsovet regionunda son beş ildə artan avtoritar yaxınlaşmanın bir hissəsini təşkil edir. Bu proses rejimlərin siyasi idarəetmə üsullarını, legitimlik strategiyalarını və təhlükəsizlik yanaşmalarını sinxronlaşdırma fəaliyyətini əhatə edir. Bu inteqrasiya Azərbaycana üç strateji nəticə təqdim edir:
Birincisi, avtoritar idarəetmə standartlarının bölgədə koordinasiyası. Bu, Mərkəzi Asiya ilə əməkdaşlıq vasitəsilə Bakının daxili siyasi modelini gücləndirir. İkincisi, avtoritar təcrübələrin mübadiləsini formal bir hala gətirir. Üçüncüsü isə rejimin təhlükəsizlik mərkəzli idarəetmə metodunun hələ bir az da yüksələcəyini göstərir.
Enerji diplomatiyasının təqdim etdiyi qısa müddətli sükuta baxmayaraq, Azərbaycanla Qərb arasındakı əlaqələr dəyərlər səviyyəsində zəifləyir və bu siyasi izolyasiya təhlükəsini artırır. Bu, Azərbaycanın regional avtoritar platformalara tam inteqrasiyasını gücləndirəcək, Cənubi Qafqaz və Mərkəzi Asiyanın avtoritar sistemlərinin konvergensiyasını sürətləndircəkdir.
İstinadlar:
Euronews, Nov 2025. Central Asian leaders welcome Azerbaijan as new member at historic summit. https://www.euronews.com/2025/11/16/central-asian-leaders-deepen-regional-integration-as-azerbaijan-joins-consultative-format
Christina Cottiero, Stephan Haggard, 2022. Stabilizing Authoritarian Rule: The Roleof International Organizations. https://ucigcc.org/wp-content/uploads/2022/07/Cotierro-and-Haggard-Working-Paper-7.28.22.pdf
Oleg Antonov & Olena Podolian, 2023. Coopting post-Soviet youth: Russia, China, and transnational authoritarianism. https://balticworlds.com/wp-content/uploads/2023/08/BW_2023_3_Introduction.pdf
Trend, Okt 2025. President Ilham Aliyev heading Azerbaijan's shift into regional political hub. https://www.trend.az/azerbaijan/politics/4105139.html
Francesco Cavatorta, 2010. The Convergence of Governance: Upgrading Authoritarianism in the Arab World and Downgrading Democracy Elsewhere? https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/19436149.2010.514472
Steven Levitsky, Lucan A. Way, 2005. Ties That Bind? Leverage, Linkage, and Democratization in the Post-Cold War World. https://academic.oup.com/isr/article-abstract/7/3/519/1848812
Henry E. Hale, 2014. The Emergence of Networks and Constitutions. https://www.cambridge.org/core/books/abs/patronal-politics/emergence-of-networks-and-constitutions/F0AF150475DE86364DE7DCD2B8EA08FA#access-block
Elman Fattah, Nov 2025. The Stability and Legitimacy Mechanism of Azerbaijani Authoritarianism. https://kharcenter.com/en/publications/the-stability-and-legitimacy-mechanism-of-azerbaijani-authoritarianism
Ruslan Zaporozhchenko, 2024. The End of Russian Hegemony in the Post-Soviet Space? War in Ukraine and Disintegration Processes in Eurasia. https://www.researchgate.net/publication/379599749_The_End_of_Russian_Hegemony_in_the_Post-Soviet_Space_War_in_Ukraine_and_Disintegration_Processes_in_Eurasia
AzeMedia, 2024. Türkiye-Azerbaijan relations: The building of an alliance. https://aze.media/turkiye-azerbaijan-relations-the-building-of-an-alliance/
Ildar Daminov, 2024. When Do Authoritarian Regimes Use Digital Technologies for Covert Repression? A Qualitative Comparative Analysis of Politico-Economic Conditions. https://openresearch.ceu.edu/server/api/core/bitstreams/13d11890-541e-4538-adf6-bdfbe83bcfdf/content
Yana Zabanova, 2024. The EU and Azerbaijan as Energy Partners: Short-Term Benefits, Uncertain Future. https://energytransition.org/2024/11/the-eu-and-azerbaijan-as-energy-partners-short-term-benefits-uncertain-future/
