Azərbaycan siyasətini yaxından izləyən hər bir demokratın ağlında eyni sual var: Əliyev rejimi nə qədər sürəcək?. Bu suala cavablar adətən emosional xarakter daşıyır, bəzən kəskin pessimizm, bəzən də gözlənilməz optimizm yaradılır. Ancaq avtoritar rejimlərin yaşama müddəti yalnız struktur analizlə dəyərləndirilməlidir. Bu kontekstdə Azərbaycan siyasi sisteminin də bu meyara uyğun olduğunu qeyd etmək yerinə düşər.
Məsələn, Əliyev Azərbaycanı Ərdoğan Türkiyəsindən fərqli olaraq təsadüfi xarizmatik liderliyin nümunəsi deyil, əksinə, daxili mexanizmlər, risk sahələri və dayanıqlılıq elementləri ilə formalaşmış tam avtoritar arxitekturadır. Bu arxitekturanı daha yaxşı başa düşməyin effektiv yollarından biri də onu mərhələlərə ayırmaqdır. Hansı səviyyədə nə baş verdiyini, rejimin öz ağırlığı altında nə zaman əyilməyə başladığını və hansı mərhələnin real zəifləmə sayıldığını anlamaq vacibdir.
Aşağıdakı 7 səviyyəli modellə mən bu suallara cavab verməyə çalışıram. Bu model göstərir ki, Əliyev rejimi nə qədər qüdrətli görünsə də, onun mexanizmləri zamanla aşınır, elastikliyi azalır və reallığın təsiri ilə dəyişikliklərə uğrayır.
Sabitliyin görünməz sütunu
Postsovet avtoritarizmlərinin çoxu kimi Azərbaycan rejiminin də əsas qidası enerji gəlirləridir. Neft və qaz axınının azalması yalnız iqtisadi təsirlər yaratmır, eyni zamanda, siyasi nəticələrə də səbəb olur (Michael L. Ross, 2001). Bu vəziyyətdə loyallıq resursları azalır, elita qrupları arasında paylaşım məsələləri daha da ciddiləşir və dövlətin “sosial amortizator” rolu öz effektini itirməyə başlayır. Hələlik Azərbaycan avtoritarizmi bu mərhələyə tam daxil olmayıb. Valyuta ehtiyatları sabit şəkildə qalır, Avropanın enerji bazarının tələbləri isə davam edir (Trading economics, sept. 2025). Lakin uzunmüddətli baxışda bu vəziyyət rejim üçün ən ciddi struktur risklərdən biridir.
Güclü dövlət illüziyası
Avtoritar dövlətlərin bir paradoksu onların "güclü dövlət" imici xəstəliyinə tutulmalarıdır ( Francis Fukuyama, 2004). Lakin gerçəkdə idarəetmə bacarığı zamanla korşalır. Azərbaycan avtoritarizmi hazırda bunu yaşayır: kadrların peşəkarlığına deyil, sədaqətinə üstünlük verilir; dövlət xidmətləri rəsmi olaraq artır, lakin funksiya baxımından daralır. Bu mərhələ hələ çöküş anlamına gəlmir, lakin rejimin ən təhlükəli cəhətini ortaya çıxarır – problemləri həll etmədən palaz altına süpürmək.
Qapanan avtoritarizm
Avtoritar rejimlərin uzun müddət yaşama bacarığının biri də onların çevikliyidir. Kiçik güzəştlər, yerində islahatlar və ictimai siqnallara cavab vermək bu sistemin özünü yeniləməsinə fürsət tanıyır. Lakin Azərbaycandakı rejim getdikcə daha çox “qapanmış modelə” yönəlir. Tənqidlərə heç bir reaksiya verilmir, islahat mexanizmləri, ümumiyyətlə, sıradan çıxarılıb, ailə idarəetməsinin buxovunda boğulan siyasi sistem isə özünü yeniləmə qabiliyyətini itirib. Bu mərhələ təzyiq altında olmayan avtoritarizm üçün cazibədar görünə bilər, lakin tarixi nümunələr göstərir ki, elastiklik itkisi avtoritar sistemlərin içəridən sökülməsinin əsas katalizatorudur.
Monolitliyin səssiz çatları
Avtoritar rejimlərin süqutu hər zaman kütləvi etirazlarla yox, elitanın daxili bölünməsi ilə də başlayır (Barbara Geddes, 1999). Azərbaycanda bu proses hələ başlamayıb, lakin zəif də olsa siqnallar eşidilir. Nümunə kimi 2005-ci ildə Səhiyyə naziri, İqtisadi inkişaf naziri və çox sayda mövcud və sabiq məmurların dövlət çevrilişində ittiham edilmələrini, 2015-ci ildə MTN skandalını və nəhayət bu günlərdə Əliyevlər rejiminin ideoloqu olmuş Ramiz Mehdiyevin dövlət çevrilişinə cəhddə ittiham olunmasını göstərmək olar. Hətta ailə daxili balansın belə sınaq yaşaması baş verməmiş hadisə deyil (MTN skandalı). Yavaş-yavaş aktuallaşmağa başlayan varislik məsələsi bu balansı növbəti dəfə oynada bilər. Üstəlik, ikinci dərəcəli güc qruplarının üzvləri də müxtəlif seçimlərə yönəlməklə prosesi tətikləyə bilər.
Əlbəttə, bu, hələ "mikro-çatların" yaranma ehtimalıdır. Ancaq gələcəkdə bu çatlar genişləşməyə başlarsa, rejimin sabitliyini təmin edən strukturlar ciddi şəkildə pozulacaqdır.
Geosiyasi balansın dəyişməsi
Azərbaycan avtoritarizmi regional və beynəlxalq tarazlıqlardan əhəmiyyətli dərəcədə təsirlənir. Rusiya zəiflədikcə, Türkiyənin prioritetləri dəyişdikcə və Qərbin enerji asılılığı azaldıqca, Bakının geosiyasi mövqelərində kiçik dəyişikliklər baş verəcək. Bu silkələnmələr hələ sistemin çökməsi demək deyil, amma bu vəziyyət rejim üçün manevr imkanlarını məhdudlaşdıran geopolitik mühit yarada bilər. Azərbaycanın avtoritar sabitliyi daima "daxili sərtlik + xarici yumşaqlıq" prinsipi əsasında formalaşıb.
Əgər bu balans pozularsa, sistemdaxili təzyiq artacaqdır.
Səssiz, amma dərin çürümə
Avtoritar rejimlər xalqın sevgisi ilə deyil, onların itaətini təmin edən mexanizmlərlə fəaliyyət göstərir. Bu mexanizm uzun müddət yalnız qorxu vasitəsilə deyil, eyni zamanda, “kompensasiya hekayələri” ilə yağlanıb: bunlar stabil təminatın, müvəffəqiyyətin və inkişafın nağıllarıdır. Məsələn, 2020-ci il müharibəsi hökumətə ciddi legitimlik qazandırdı. Ancaq bu legitimlik indi azalır. İnsanların gündəlik həyatında iqtisadi çətinliklər artmaqdadır, yeni nəsil isə müharibə propaqandasına elə də etibar etmir. Onlar bununla bağlı açıq etiraz etməsələr də, inamsızlıqlarını göstərən hərəkətlər daha çox müşahidə olunur.
Qələbə legitimliyi səs-küylə yox, səssizliklə dağılır.
Zor aparatının aşınması
Avtoritar rejimlərin ən güclü dayağı repressiya maşınıdır. Bu maşın öz fəaliyyətini itirdikdə, motivasiyası zəiflədikdə və ya qorunma instinktinə yönələndə, sistem artıq qarşısı alınmaz çöküş mərhələsinə daxil olur. Azərbaycanda bu mərhələ hələ ki üfiqdə də görünmür. Dövlət Təhlükəsizlik Xidməti, Daxili İşlər Nazirliyi və prokurorluq aparatı nizamlıdır və verilən siyasi tapşırıqları əzmkarlıqla icra edir. Ancaq uzun müddətli perspektivdə maddi, psixoloji və institusional yorğunluq qaçılmaz olacaq.
Bu mərhələ başlasa, sistemin özünü bərpa etmək şansı demək olar ki, olmur.
Son əvəzi..
Əliyev rejiminin yeddi səviyyəli zəifləmə modeli göstərir ki, Azərbaycan avtoritarizmi xaricdən sabit görünə bilsə də, onun strukturu altında bir çox gərginlik xətləri mövcuddur. Bu, yer qabığının daxili quruluşundakı tavaları xatırladır - hərəkətdə olan, zəlzələ yaradan tektonik piltələr-tavalar. Yəni yer qabığında daim zəlzələ qorxusu, vulkan püskürməsi, kimi təhlükələr gözlənildiyi kimi Azərbaycan avtoritarizminin strukturu da bir növ belədir gərgin tektonik tavaları xatırladır hər an nəsə ola bilər. Hər bir mərhələ — renta axınının azalmasından legitimliyin itirilməsinə qədər — bir-biri ilə zəncirvari əlaqəlidir. Sistemin davamlılığını təmin edən bu mexanizmlərin hazırda tədricən köhnəlməsi prosesi gedir.
Əliyev rejimi 30 ildən artıqdır ki, renta bölgüsü və qorxu mexanizmi ilə idarə olunur. Lakin tarix sübut edir ki, avtoritar sabitlik heç vaxt dəyişməz qalmır; bu, özü-özünü əridən bir paradoksdur. Enerji gəlirlərinin azalması və cəmiyyətin tələblərinin dəyişməsi ilə "sabitlik" anlayışı və onun təminatı üçün vasitələr də köhnəlməyə başlayır. İlham Əliyevin hakimiyyəti üçün "modernləşmə" və "sabitlik" anlayışları artıq əhəmiyyətini itirib — bu sözlər yalnız legitimlik yaradan bir diskurs olaraq qalmaqdadır.
Bununla yanaşı, Azərbaycan avtoritarizminin sona çatması ilə bağlı proqnoz vermək olduqca çətindir. Bu sistem klassik avtoritar modellərlə müqayisədə fərqlidir. Birdən-birə dağılmayacaq və ideoloji səbəblərdən dolayı çökməyəcək. Azərbaycan avtoritarizmində zəifləmə prosesi tədricən və bir neçə mərhələdə baş verəcək.
Hazırda hakimiyyət mövqeyini möhkəmlətmək məqsədilə daha sərt repressiya tədbirləri tətbiq edir. Ancaq bu cür yanaşma sistemin sabitliyini artırmayacaq. İlk baxışda hər şey normal görünə bilər, lakin bunun arxasında dərin institusional yorğunluq, ideoloji boşluqlar və sosial narazılıqlar gizlənir. Yaxın dövrdə rejim post-sabitlik mərhələsinə daxil olacaq. Bu, qarşısı alınmaz prosesdir.
Bu kontekstdə Əliyev rejiminin gələcəyi ilə bağlı əhəmiyyətli bir sual ortaya çıxır: O, çöküşünü idarə etmək imkanına malikdirmi?
İstinadlar
Michael L. Ross, 2001. “Does Oil Hinder Democracy?” p 356. https://www.researchgate.net/publication/236710633_Does_Oil_Hinder_Democracy
Trading economics, sep 2025. Azerbaijan Foreign Exchange Reserves. https://tradingeconomics.com/azerbaijan/foreign-exchange-reserves
Francis Fukuyama, 2004. State-Building: Governance and World Order in the 21st Century. “Authoritarian regimes tend to conflate state scope with state strength: they build large bureaucracies and coercive instruments, mistaking control for capacity.” https://dokumen.pub/state-building-governance-and-world-order-in-the-21st-century-9780801455360.html
Barbara Geddes, 1999. “What Do We Know About Democratization After Twenty Years?”. P 121. “Authoritarian breakdowns usually begin with elite defections rather than popular uprisings; mass protests tend to succeed only after divisions emerge within the ruling coalition.” https://www.annualreviews.org/content/journals/10.1146/annurev.polisci.2.1.115
Milan W. Svolik, 2012. The Politics of Authoritarian Rule. “Authoritarian politics is about maintaining obedience, not affection. Citizens comply because of fear, habit, or material dependence, not because they believe.” https://www.cambridge.org/core/books/politics-of-authoritarian-rule/7F78A8828A5714F0BE74E44A90A44868
