Post-sovet regionunda demokratiyaya keçidin önündəki ən böyük gizli maneələrdən biri avtoritar ideologiyaların cəmiyyətin kollektiv şüuruna daxil olmasıdır. Bu Antonio Gramsci'nin "ideoloji hegemonluq" anlayışında qeyd etdiyi kimi, avtoritar sistemdə hakimiyyət yalnız zorakılıq və hüquqi strukturlar vasitəsilə əldə edilmir, eyni zamanda insanların şüurunda "təbii" olaraq qəbul olunan simvollar və dəyərlər üzərindən formalaşır (Gramsci, 1971).
Bu kodlar yalnız siyasi danışıqla bağlı deyil; həmçinin məktəb kitablarında, televiziyadakı xəbər dillərində və intonasiya strukturlarında, rəsmi mərasimlərdə və gündəlik sosial davranışlarda da özünü göstərir. Pierre Bourdieu'nun "habitus" konseptinə görə, bu cür ideoloji qəliblər fərdlərin davranışlarını müəyyənləşdirir və "ikili davranış" forması yaradır (Bourdieu, 1977).
Bu səbəbdən, demokratiyanın qurulması prosesi, ilk növbədə, bu kodların təhlil edilməsi - yəni onların tənqid olunması, aşkar edilməsi və alternativ məzmunlarla dəyişdirilməsi ilə başlamalıdır. Bu proses ən azı üç əsas istiqamətdə həyata keçirilməlidir:
Tənqidi düşüncəyə əsaslanan vətəndaş təhsili
Avtoritar rejimlərdə təhsil yalnız mexaniki biliklərin ötürülməsi kimi qəbul edilir. Paulo Freire-nin fikrincə, bu, "bankçılıq modeli" tərkibində insanı sadəcə bir “doldurulmalıq qab” kimi görərək onun sual vermə, dəyərləndirmə imkanlarını sıfır səviyyəsinə endirir (Freire, 1970). Demokratiya qurmağa hədəflənmiş təhsil sistemi isə vətəndaşları təsir edən, suallar verən və qiymətləndirən bir iştirakçı kimi yetişdirməlidir. Kurikulumlarda tənqidi düşüncə, media savadlılığı, insan haqları və siyasi etikaya dair mövzuların sistematik olaraq yer alması önəmlidir. Aleida Assmann’ın kollektiv yaddaş konsepsiyasında qeyd olunduğu kimi, təhsil demokratiya quruculuğunda mühüm yer tutur (Assmann, 2010).
Plüralist informasiya mənbələri və azad media
Avtoritar rejimlər öz hakimiyyətlərini yalnız güc tətbiq etməklə deyil, eyni zamanda, kütləvi informasiyanı nəzarətdə saxlamaqla həyata keçirirlər. Edward S.Herman və Noam Chomskynin "təbliğat modeli"ndə bildirilir ki, mətbuatın mərkəzləşdirilmiş idarəsi cəmiyyətdə yalnız bir yönlü düşüncənin yaranmasına səbəb olur (Chomsky, 1988). Avtoritar idarəetmə, məhz bu modeli tətbiq edir.
Demokratiya isə plüralist media mühitindən doğur. Bu, yalnızca "obyektiv xəbər" təqdim etmək anlamına gəlmir. Eyni zamanda, müxtəlif perspektivlərin və fərqli fikirlərin eşidildiyi, insanların bir-birlərinə alternativ düşüncələri söyləyə bildiyi bir mühit yaratmaq deməkdir.
Avtoritar ritualların tənqidi və ifşası
Avtoritar rejimlər hakimiyyətlərini, eyni zamanda, rituallar və simvollar vasitəsilə də gücləndirirlər. Paradlar, medallar, liderin hər yerdə portretləri və “dövlətə sadiqlik” ayinləri sırf bir mərasimdən ibarət deyil. Clifford Geertz, "dövlət teatrı" anlayışı çərçivəsində bildirib ki, bu tamaşalar hakimiyyətin özünü daim yeniləməsi üçün uyğunlaşdırdığı bir platformadır (Geertz, 1973).
Bu rituallar, əslində, xalqın baxışını dəyişməyi və tənqidi düşüncəni buxovlamağı qarşısına məqsəd qoyur. Buna görə də bu vasitələr ictimai müzakirələrdə açıq şəkildə ifşa edilməlidir, onların arxasında gizlənmiş mesajlar ortaya çıxarılmalıdır.
Post-sovet ölkələrinin təcrübəsi aydın şəkildə göstərir ki, liderlərin portretlərinin illərlə dəyişməməsi, sovet dövründən miras qalmış bayramların həmin qaydada qeyd olunması və hərbi paradların legitimlik nümayişi kimi saxlanılması cəmiyyətdə dərin ideoloji dəyişikliyin baş verməsinin qarşısını alır (Yurchak, 2005).
Nəticə
Əlbəttə, “demokratik konsolidasiya” ölkənin əsas elitaları, təşkilatları və həmçinin geniş ictimaiyyət tərəfindən demokratik normaların, prinsiplərin və praktikaların qəbul edilməsi ilə mümkündür. Bunun üçün səmərəli siyasi institutların (xüsusilə siyasi partiyalar, məhkəmə sistemi və parlament) qurulması, hakimiyyətin regional və yerli səviyyələrə əks mərkəzləşdirilməsi, və vətəndaş cəmiyyətinin möhkəmləndirilməsi vacibdir.
Ancaq demokratiya yalnız bir idarəetmə modeli deyil. O, düşüncə tərzimiz, hansı simvollara inandığımız və cəmiyyət olaraq verdiyimiz reaksiyalardan daha çox asılıdır. Demokratiyanı sadəcə qanunları dəyişdirmək və ya yeni strukturlar yaratmaqla əldə etmək mümkün deyil. Əgər avtoritar ideologiya cəmiyyətin içində varlığını sürdürürsə, onda həyata keçirilən bütün islahatlar yalnız göstərici xarakter daşıyır; yəni onlar göz önündədir, lakin uzunmüddətli təsir göstərmir. Gramsci-nin sözləri ilə desək, köhnə sistem hələ tam olaraq yox olubsa da, yeni bir sistem də ortaya çıxmayıb. Bu vəziyyətdə biz “boşluq dövrü” adlanan bir mərhələdə ilişib qalırıq. Belə dövrlərdə daha çox böhranlar meydana gəlir.
Azərbaycan cəmiyyətində demokratik vərdişlərin inkişafı üçün önəmli bir addım kimi ictimai dialoqun yenidən bərpa olunmasını qeyd etmək mümkündür. Məsələn, insanların bir-biri ilə açıq və təhlükəsiz şəkildə fikir mübadiləsi etmə qabiliyyətinin – həm sosial mediada, həm də gündəlik həyatda – mədəniyyətimizin tərkib hissəsi olaraq yenidən inkişaf etdirilməsi zəruridir. İnformasiyanın və təşəbbüslərin dövlət tərəfindən tamamilə nəzarətdə olduğu bir mühitdə, bu çətin olmasına rəğmən, kiçik sosial sahələrdə - universitetlərdə, icma yığıncaqlarında, müstəqil media platformalarında və vətəndaş təşəbbüslərində - fəaliyyət başlamaq mümkündür.
Demokratiya yalnız onda mümkündür ki, biz fikirləri dəyişməli, simvolları yeniləməli və birgə şüur yaratmalı, eyni zamanda, demokratik vərdişləri həyat tərzimizə çevirə bilməliyik. Ancaq bu halda yeni bir sistem özünü göstərə bilər.
Beləcə, Azərbaycan üçün demokratik konsolidasiya prosesi “davranışı dəyişməkdən” başlamalıdır.
İstinadlar
Gramsci, Antonio 1971. Selections from the Prison Notebooks. New York: International Publishers, 1971. P 133-141 https://ia600506.us.archive.org/19/items/AntonioGramsciSelectionsFromThePrisonNotebooks/Antonio-Gramsci-Selections-from-the-Prison-Notebooks.pdf
Bourdieu, Pierre 1977. Outline of a Theory of Practice. Cambridge: Cambridge University Press, 1977. https://www.cambridge.org/core/books/outline-of-a-theory-of-practice/193A11572779B478F5BAA3E3028827D8
Assmann, Aleida 2010. Cultural Memory and Western Civilization: Functions, Media, Archives. Cambridge: Cambridge University Press, 2010. https://www.cambridge.org/cz/universitypress/subjects/history/regional-and-world-history-general-interest/cultural-memory-and-early-civilization-writing-remembrance-and-political-imagination?format=PB&isbn=9780521188029
Noam Chomsky. 1988. Manufacturing Consent: The Political Economy of the Mass Media. New York: Pantheon Books. https://www.scirp.org/reference/referencespapers?referenceid=894977
Geertz, Clifford 1973. The Interpretation of Cultures. https://web.mit.edu/allanmc/www/geertz.pdf
Yurchak, Alexei 2005. Everything Was Forever, Until It Was No More: The Last Soviet Generation. Princeton: Princeton University Press. https://press.princeton.edu/books/paperback/9780691121178/everything-was-forever-until-it-was-no-more?srsltid=AfmBOooMkq_dmzGUoQX8JfFi9fXwHCg1_UxQhHG6OenZ1hB2ap5kwEqq
