Azərbaycan və Qərb ölkələri arasında mürəkkəb bir dövr yaşanır. Bir tərəfdən, ölkənin içində müstəqil media orqanlarının ləğvi, jurnalistlər və hüquq müdafiəçiləri ilə bağlı artan həbslər, tənqidçi diaspor qruplarına qarşı həyata keçirilən təzyiq siyasəti ən yüksək səviyyəyə çatıb. Digər tərəfdən Azərbaycanın Avropa Birliyi ilə yaxınlaşması nəzərə çarpır. Təhlükəsizlik, enerji və nəqliyyat məsələləri üzrə müzakirələr daha da dərinləşir; ikitərəfli münasibətlər yenidən formalaşır və əməkdaşlıq modelləri genişlənir.
Giriş
Qərb ölkələrinin Azərbaycan hökuməti ilə münasibətləri uzun müddətdir enerji təhlükəsizliyi və regional sabitlik kimi konkret maraqlara əsaslanır. Lakin siyasi repressiyalar kontekstində bu cür sıx əməkdaşlıq əvvəlki dövrlərdə ən azından insan haqları mövzularının paralel müzakirəsi ilə müşayiət olunurdu. İndi isə siyasi məhbuslarla bağlı ciddi reaksiyalar, ya da vətəndaş cəmiyyətinin sıradan çıxarılmasına dair etirazlar gündəlik müzakirələrdə yer almır.
Bu vəziyyəti yalnızca Qərbin prioritetlərinin dəyişməsi ilə izah etmək mümkün deyil. Yeni qlobal geosiyasi konfiqurasiyada enerji və nəqliyyat yollarının yenidən planlaşdırılması, Orta Dəhliz və Qara dəniz strategiyası kimi layihələrin ön plana çıxması Azərbaycanı regionda strateji mərkəz halına gətirib. Bakı bu geoiqtisadi əhəmiyyətini siyasi nüfuzunu artırmaq və avtoritar idarəetmə modelini beynəlxalq miqyasda legitimləşdirmək üçün istifadə edir. Nəticə olaraq tərəflər arasında yaranan yeni əməkdaşlıq “dəyərlərə əsaslanan tərəfdaşlıq” yox, “maraqlara əsaslanan münasibətlər” xüsusiyyəti daşıyır.
Bu məqalə Azərbaycan ilə Avropa arasındakı əlaqələrin repressiya kontekstində necə inkişaf etdiyini, bu yaxınlaşmanın geosiyasi və normativ nəticələrini və eyni zamanda, regional avtoritar təmərküzləşmənin fəsadlarını araşdırır.
Repressiyaların transsərhəd mərhələsi
İki il əvvəl başlayan və “Abzas Media”, “Toplum TV”, “Meydan TV” əməkdaşlarının, bir sıra siyasətçi və aktivistlərin həbsi ilə nəticələnən repressiya dalğası transsərhəd miqyas alaraq ölkə xaricindəki azərbaycanlı blogerlərə və siyasi fəallara da çatıb. Son günlər Azərbaycan Baş Prokurorluğu riyakarlıqla bu şəxsləri ifadə verməyə dəvət edir, halbuki onların Azərbaycan ərazisinə daxil olduqları anda dərhal saxlanılaraq təcridxanaya aparılacaqları məlumdur. Qərbdən isə Azərbaycanda vətəndaş hüquq və azadlıqlarının dramatik vəziyyəti ilə bağlı rəsmi səviyyədə nəinki etiraz, hətta ənənəvi narahatlıq bəyanatları da eşidilməz olub. Əslində Qərb dövlətləri Azərbaycan hakimiyyəti ilə indiyə qədər olan qarşılıqlı əlaqələrində hər zaman praqmatik mövqedən çıxış edib, enerji və təhlükəsizlik məsələləri əməkdaşlığın təməlini təşkil edib. Amma bununla bərabər, Azərbaycandakı siyasi motivli təqiblərə qarşı etiraz səslərini də ucaldıblar və bu, bəzən Bakıdakı rejimlə problem yaşamalarına səbəb olub. Görünür, yeni qlobal geosiyasi reallıqların da təsiri ilə hazırda qərblilər Azərbaycanla münasibətləri məhz avtokratiyanın arzuladığı kimi, onun dəyərləri əsasında qurmağa razılaşıblar, yaxınlaşma məhz bu zəmində baş verir. (İstisna etmək olmaz ki, bağlı qapılar arxasında aparılan dialoqda Azərbaycandakı siyasi məhbus probleminə toxunulur, amma bu, ümumi mənzərəni dəyişmir).
Azərbaycan və Avropa Birliyi arasında dönüş ili
İkinci Qarabağ müharibəsindən sonrakı dövrdə Azərbaycan və Avropa (institutlar və ayrı‐ayrı dövlətlər) arasında problemləri əsasən 3 ana başlıqda qruplaşdırmaq olar:
1. Avropa Birliyi ilə problemlər. Bakı Ermənistanda AB müşahidə missiyasının yerləşdirilməsinə və onların Azərbaycan sərhədlərində monitorinq aparmasına; AB‐nin əvvəlki rəhbərliyinin Azərbaycanda insan hüquqlarının vəziyyətinə dair zaman‐zaman tənqidi qiymətləndirmələrinə və xüsusən Avropa Parlamentinin bu barədə qəbul etdiyi qətnaməyə çox sərt, qeyri‐adekvat reaksiya verərək monitorinq missiyasını Azərbaycana qarşı casusluqda, hətta müharibə hazırlığında ittiham edib.
2. Fransa və Niderlandla ikitərəfli müstəvidə gərginlik. Bu, əsasən hər iki dövlətin postkonflikt mərhələsində Bakının “birtərəfli, qərəzli, ermənipərəst” olaraq qiymətləndirdiyi mövqe tutmasından, Fransanın Ermənistanla əlaqələrini intensivləşdirərək hərbi sahəyə də proyeksiya etməsi və orada möhkəmlənmək cəhdindən qaynaqlanırdı.
3. Avropa Şurası Parlament Assambleyasının (AŞPA) Azərbaycan nümayəndə heyətinin mandatını təsdiq etməməsi. Bu qərardan sonra Azərbaycan da öz növbəsində AŞPA‐da fəaliyyətini dayandırdığını elan edib. Hətta prezident Əliyev Avropa İnsan Haqları Məhkəməsinin qərarlarını tanımayacaqlarını da bildirib. (İlham Əliyev, 9 Aprel 2025).
Bu problemlərdən ilk ikisinin artıq aradan qalxdığını söyləmək olar. Şübhəsiz ki, avqust ayında Vaşinqtonda Azərbaycanla Ermənistan arasında sülh sazişinin paraflanması və Ermənistandan keçəcək nəqliyyat kommunikasiyası ilə bağlı mübahisələrə son qoyan TRİPP marşrutu haqqında razılaşma əldə edilməsindən sonra konfrontasiya mərhələsinin qapanıb, sülh gündəminin önə çıxması Azərbaycan‐AB münasibətlərinə də pozitiv təsir göstərən faktorlardan biridir. Amma başlıca amil tərəflərin özünün bu yöndə iradəyə sahib olmasıdır.
Aprel ayında AB-nin xarici işlər və təhlükəsizlik siyasəti üzrə yeni ali nümayəndəsi, Avropa Komissiyasının vitse-prezidenti Kaya Kallasın Azərbaycana səfəri qarşılıqlı əlaqələrdə ciddi dinamika yaradıb (President.az, 25 aprel 2025). Bunun ardınca may ayında Brüsseldə Azərbaycan-Avropa İttifaqı Təhlükəsizlik Dialoqunun 6-cı iclası; iyun ayında Brüsseldə Azərbaycan‐AB Enerji Dialoqunun 3-cü görüşü; oktyabr ayında yenə Brüsseldə 2-ci yüksək səviyyəli Nəqliyyat Dialoqu keçirilib. Sentyabr ayında isə AB‐nin genişlənmə üzrə komissarı Marta Kos Azərbaycana səfər edib və işğaldan azad olunmuş Ağdama gedərək həyata keçirilən bərpa və yenidənqurma işlərini tərifləyib (AZƏRTAC, Sent 2025).
Bu tərəfdaşlıqda hansı məsələlərin prioritet olduğunu anlamaq üçün dialoq mövzularına nəzər yetirmək kifayətdir ‐ təhlükəsizlik, enerji və nəqliyyat.
Ukraynada müharibə başladıqdan sonra Rusiyadan enerji asılılığına son qoymaq barədə strateji qərar qəbul edən Avropa Birliyi alternativ mənbələr axtarışına yönəlib. Bu mənbələrdən biri də Azərbaycan və Mərkəzi Asiyadır. Müharibənin beşinci ayında – 2022‐ci ilin iyulunda Avropa Komissiyasının prezidenti Ursula Fon der Lyayenin Bakıya səfəri zamanı enerji sahəsində Strateji Tərəfdaşlığa dair Anlaşma Memorandumu imzalanıb (President.az , 2022). Azərbaycan Avropaya nəql edəcəyi təbii qazın miqdarını artırmağa söz verib. Artıq Azərbaycan və Mərkəzi Asiya ölkələrinə Qərb tərəfindən vahid geoiqtisadi məkan kimi baxılmağa başlanıb. Avropa bölgənin enerji və digər mineral ehtiyatlarını əldə etmək üçün bu keçmiş sovet respublikaları ilə əlaqələrini real strateji tərəfdaşlıq səviyyəsinə yüksəltməyə başlayıb. Mərkəzi Asiyadan təbii ehtiyatların Avropa bazarına çıxarılması üçün yeganə əlverişli marşrut məhz Azərbaycandan (Orta Dəhliz) keçir. Fəaliyyəti Bakıda narazılıq doğuran AB‐nin Azərbaycandakı nümayəndəliyinin rəhbəri Peter Mixalkonun səlahiyyət müddətinin başa çatmasından sonra təyin olunan yeni səfir Mariana Kuyundziç də İ.Əliyevlə görüşündə prioritet əməkdaşlıq istiqamətləri kimi enerji və nəqliyyat sahələrini xüsisi qeyd edib, regional nəqliyyat bağlantılarının yaradılması layihələrini dəstəklədiklərini bildirib (Qafqazinfo, 2024), (President.az , Oktyabr 2025).
Demokratiya və insan haqları məsələlərinin AB üçün nəinki prioritet olmaması, hətta tamamilə arxa plana atılması regional avtokratiyaları qane edərək əməkdaşlığa münbit zəmin yaradır. Bu dəyərlərin vurğulanmasını artıq nə ritorikada eşidirik, nə də yazılı mətnlərdə görürük. Əslində burada xüsusi yenilik də yoxdur. Məsələn, 28 sentyabr 2018-ci il tarixində Azərbaycan–Aİ Əməkdaşlıq Şurasının tövsiyəsi ilə qəbul edilmiş və həmin tarixdən qüvvəyə minmiş Tərəfdaşlıq Prioritetləri aşağıdakı istiqamətlər üzrə əməkdaşlığı ehtiva edir:
‐ Qurumların gücləndirilməsi və yaxşı idarəçilik;
‐ İqtisadi inkişaf və bazar imkanları;
‐ Bağlantılar, enerji səmərəliliyi, ətraf mühit və iqlim fəaliyyəti;
‐ Yerdəyişmə və insanlar arasında əlaqələr (mfa.gov.az).
Vacib yeniliklərdən biri budur ki, Bakı ilə Brüssel arasında yeni Tərəfdaşlıq Prioritetləri üzrə danışıqlara başlanılması, eyni zamanda hərtərəfli Saziş layihəsi üzrə danışıqların bərpa edilməsi barədə razılıq əldə edilib. (APA, noyabr 2025).
“Unudulmuş” strateji tərəfdaşlıq sazişi
Azərbaycan və Avropa Birliyi arasında münasibətlərin təməlini 1996-cı ildə imzalanmış və 1999-cu ildə qüvvəyə minmiş Tərəfdaşlıq və Əməkdaşlıq Sazişi təşkil edir. Hərbi sahə istisna olmaqla, bütün sahələrdə əməkdaşlığın hüquqi əsasını və formatını müəyyən edən bu sənəd 10 il müddətinə imzalanmışdı, lakin onun icrası yeni sazişin imzalanmasına qədər hər il avtomatik olaraq uzadılır. 2010‐cu ildə tərəflər arasında assosiativ sazişlə bağlı danışıqlar başlasa da, Azərbaycan hakimiyyəti postsovet məkanında geosiyasi qırılma yaradan və Rusiyanın aqressiv reaksiyasına səbəb olan bu sənədi imzalamamış və onun əvəzinə strateji əməkdaşlıq sazişi hazırlanmasını təklif etmişdi (APA, 2014). Bu saziş üzrə danışıqlar 2017-ci ildə başlayıb. Müzakirələr 3 blok – Siyasi məsələlər və təhlükəsizlik; Ticarət və investisiyalar; Sektoral məsələlər üzrə aparılırdı. Ötən 5 ildə saziş layihəsini razılaşdırmaq mümkün olmayıb. Azərbaycan nümayəndə heyətinin rəhbəri Mahmud Məmmədquliyev hələ 2019‐cu ildə açıqlama vermişdi ki, sənədin bir hissəsi hazırdır və əsasən ticarət məsələsi üzrə müzakirələr isə davam edir (Report, 2019).
Tərəflər arasında sonuncu danışıqlar 2022‐ci ilin dekabrında keçirilib və onun nəticələri haqqında hər hansı rəsmi açıqlama yoxdur. Bundan sonra prosesdə fasilə yaranıb. Məlum olan budur ki, Azərbaycan hakimiyyətinin əsas etirazı Dünya Ticarət Təşkilatına (DTT) üzvlüklə bağlı olub. Bakı özünü bu təşkilatın normaları çərçivəsinə salmaq istəmir, halbuki üzvlüklə bağlı müraciəti 1997‐ci ildə özü edib. Görünür, Trampın təkrar seçilməsindən sonra dəyişən geosiyasi şərait, proteksionizmin önə çıxması və çoxtərəfli ticarətin əhəmiyyətinin azalması nəticəsində bu məsələ öz aktuallığını itirib. Ola bilər ki, AB tərəfi artıq Azərbaycanın DTT‐yə üzvlüyündə israr etmir.
Avropa Birliyinin Qara dəniz strategiyası
May ayında Avropa Birliyi yeni Qara dəniz strategiyasını elan edib. “Təhlükəsiz, Çiçəklənən və Dayanıqlı Qara dəniz regionu üçün yeni Strategiya” Avropanı Cənubi Qafqaz, Mərkəzi Asiya və digər ölkələrlə birləşdirərək əlaqələrin və inkişafın stimullaşdırılmasına, Rusiyanın Ukraynaya qarşı işğalçı müharibəsi fonunda AB-nin etibarlı oyunçu kimi geosiyasi rolunu gücləndirməyə yönəlib. Bu sənədə əsasən Ukrayna, Moldova, Gürcüstan, Türkiyə, Ermənistan və Azərbaycanla daha sıx əməkdaşlıq qurulacaq.
Qara dəniz regionu ilə əməkdaşlıqda Avropa Birliyi 3 əsas istiqamət müəyyənləşdirib:
‐ Təhlükəsizliyin, sabitliyin və dayanıqlılığın gücləndirilməsi;
‐ Dayanıqlı inkişafa və tərəqqiyə dəstək;
‐ Ətraf mühitin qorunması, iqlim dəyişikliyinə hazırlığa, eləcə də mülki müdafiəyə dəstək.
Sənədin heç bir yerində regionda demokratikləşməyə, hüquq və azadlıqların genişləndirilməsinə dəstək veriləcəyi qeyd olunmayıb. Sadəcə, bildirilir ki, qanunun aliliyini gücləndirməklə, islahatları sürətləndirməklə, öz siyasətini AB-nin ortaq xarici və təhlükəsizlik siyasətinə uyğunlaşdırmaqla maraqlı tərəfdaşlar AB‐yə inteqrasiyaya yönəldiləcək (Enlargement.ec.europa.eu , May 2025). Söhbət AB‐yə üzv olmaq istəyən ölkələrdən gedir, Azərbaycan və Orta Asiya bura daxil deyil.
Fransa ilə normallaşma: əlvida, Yeni Kaledoniya...
İlham Əliyev oktyabrın 16-da Bakıda, br növ, qeyri‐rəsmi “Avropa günü” keçirib. Həmin gün o, Fransa, Niderland və Avropa Birliyinin yeni səfirlərinin etimadnamələrini qəbul edərək vacib açıqlamalar verib. Əliyev Fransa səfiri ilə görüşündə deyib ki, Kopenhagendə prezident Makronla görüşünün nəticəsində iki ölkə arasında anlaşılmazlığa səbəb olan məsələlər keçmişdə qalıb və ikitərəfli gündəlikdə yeni dövr başlayıb (Report, Oktyabr 2025). Görüş oktyabrın 2‐də Avropa Siyasi Birliyinin 7-ci zirvə toplantısı zamanı baş tutub. Azərbaycan tərəfi iki ölkə arasında əlaqələrin mövcud vəziyyəti və perspektivlərinə dair fikir mübadiləsi aparılan həmin görüşdən iki siyasətçinin mehriban fotolarını yayıb (President.az , Oktyabr 2025).
Yeni dövrün əlamətləri artıq ortadadır: Azərbaycan hakimiyyətinin Fransa kolonializminə qarşı mübarizə məqsədilə yaratdığı Bakı Təşəbbüs Qrupunun və Milli Məclisin Korsika xalqına dəstək qrupunun fəaliyyəti, eləcə də Yeni Kaledoniya, Mayott, Qvadelupa, Martinika, Qviana və Fransanın digər dənizaşırı ərazilərindəki “acınacaqlı vəziyyət” haqqında xəbər və şərhlər Azərbaycan informasiya məkanından yoxa çıxıb. Bu, ikitərəfli əlaqələrdə böhranın başa çatdığının təsdiqidir.
Kopenhagendəki kulis danışıqları Niderlandla normallaşma prosesində də mühüm rol oynayıb. İ.Əliyev səfirin etimadnaməsini qəbulunda Niderland Krallığının baş naziri Dik Sxof ilə görüşündə bir çox sahədə əməkdaşlığı gücləndirmək barədə razılıq əldə edildiyini vurğulayıb. (President.az , ktyabr 2025). Bir qədər sonra Azərbaycan xarici işlər nazirinin müavini Niderlanda səfər edib (Report, oktyabr 2025). Eyni tarixdə Prezident Administrasiyasının xarici siyasət məsələləri şöbəsinin müdiri Hikmət Hacıyev Almaniyaya səfər edərək federal kanslerin xarici və təhlükəsizlik siyasəti üzrə müşaviri və XİN–in dövlət katibi ilə görüşlər keçirib (Report, Oktyabr 2025).
Hələ ki Avropa Şurası ilə münasibətlərdə hansısa irəliləyiş qeydə alınmayıb. AŞPA‐nın 2026‐cı il yanvar sessiyasına qədər bu mövzuda təmasların olması istisna deyil. AŞPA‐da səsvermə hüququnun bərpası üçün ölkə daxilində bəzi yumşalmalara gedilməlidir, ən azı repressiyalar dayandırılmalı və siyasi motivlə həbs olunanlar azadlığa buraxılmalıdır. Rejimin AŞPA‐ya qayıtmaq üçün bu addımlara hazır olub‐olmadığını izləyib görmək lazımdır, bu gün bu barədə qəti fikir söyləmək mümkün deyil.
Nəticə
Azərbaycan və Avropa arasındakı münasibətlərdəki mövcud istiləşmə “demokratiya ilə enerji arasında” dilemmadan kənara çıxaraq daha dərin struktur dəyişiklikləri ehtiva edir. Avropa Birliyi və önəmli Avropa ölkələri Azərbaycanın regional təhlükəsizlik, enerji yolları və Orta Dəhlizdə tranzit mərkəzi kimi artan geosiyasi rolunu ön plana çıxarır (Kharcenter, Nov 2025). Bu şəraitdə isə insan hüquqları və demokratiya məsələləri onların şərtlərindən biri kimi görünmür. Bu, həm Qara Dəniz strategiyasında, həm dialoq formatlarının gündəliyində, həm də Paris və Haaqa ilə normallaşmada açıq şəkildə üzə çıxır: dəyərlər arxa plana keçir, maraqlar isə əməkdaşlığın əsas xəttini müəyyən edir.
Bu yeni vəziyyət ortaya üç əsas nəticə çıxarır:
Birincisi, beynəlxalq təzyiqin azalması daxili repressiv siyasətin formalaşmasına səbəb olur. Avropa ölkələrinin laqeydliyi Azərbaycan hökumətinə müxalif siyasətçilərə, aktivistlərə, müstəqil mediaya və diaspor fəallarına qarşı həyata keçirilən repressiyaları daha az reputasiya zərəri ilə davam etdirməyə imkan tanıyır.
İkincisi, Bakı ilə Qərb arasındakı münasibətlər normativ çərçivədən kənara çıxaraq real-politik modelə yönəlir. Əməkdaşlıq enerji, təhlükəsizlik və kommunikasiya layihələri ətrafında formalaşır; siyasi liberallaşma, hüququn aliliyi və insan hüquqları isə tərəfdaşlığın parametri kimi çıxış etmir. Bu isə AB-nin postsovet regionunda dəyərlərə əsaslanan oyunçu rolunu zəiflədir və Rusiya ilə Çin arasındakı rəqabətdə Avropanın normativ üstünlüyünü azaldır.
Üçüncüsü, yaranan əlaqələr modelinin bölgədə avtoritar təmərküzləşməni gücləndirdiyi müşahidə olunur. Mərkəzi Asiya ölkələri, Avropa ilə oxşar şəkildə əlaqələr qurarkən, normativ tələblərin azalması və enerji ilə nəqliyyat sahəsində əməkdaşlığın artması regionda "avtoritar blok"un yaranmasına səbəb olur. Azərbaycan bu blokda resurslar, tranzit və təhlükəsizlik baxımından mərkəzi rol oynamaqdadır.
Bu konfiqurasiya ilə bağlı ortaya məntiqi sual çıxır: Qərb öz dəyərlərini tamamilə rədd edərək avtoritar modernləşməyə geosiyasi legitimlik qazandırır, yoxsa bu, yalnız müvəqqəti realpolitik kompromisdir?
Cavab yalnız Avropa demokratiya institutlarının gələcək fəaliyyətindən deyil, həm də Azərbaycanın daxili siyasi sisteminin dəyişməsi ehtimallarından asılı olacaq. Ancaq mövcud reallıq Bakı–Brüssel əlaqələrinin “şiddətli repressiyaların kölgəsində yaxınlaşma”nı göz önünə sərir. Bu prosesin mənfi nəticələri Azərbaycan cəmiyyətinin demokratik gələcəyini sual altında qoyacaq.
İstinadlar:
1. İlham Əliyev, Aprel 2025. “Avropa Məhkəməsinin qərarlarını tanımayacağıq”. https://toplummedia.tv/siyaset/pilham-eliyev-span-stylecolore74c3cldquoavropa-mehkemesinin-qerarlarini-tanimayacagiqrdquospanp
2. Prezident. Az, 2025. İlham Əliyev Avropa Komissiyasının vitse-prezidenti Kaya Kallası qəbul edib. https://president.az/az/articles/view/68647
3. Azertac, 2025. Azərbaycan dövlətinin həyata keçirdiyi bərpa və yenidənqurma işləri təqdirəlayiqdir. https://azertag.az/xeber/ai_nin_komissari_azerbaycan_dovletinin_heyata_kechirdiyi_berpa_ve_yenidenqurma_isleri_teqdirelayiqdir_video-3751615
4. Prezident. Az, 2022. Azərbaycan ilə Avropa İttifaqı arasında enerji sahəsində Strateji Tərəfdaşlığa dair Anlaşma Memorandumu imzalanıb. https://president.az/az/articles/view/56689
5. Qafqazinfo, 20204. Aİ-nin ofisində müxalifətlə görüş - Nə danışıblar? https://qafqazinfo.az/news/detail/ai-nin-ofisinde-muxalifet-liderleri-ile-gorus-ne-danisiblar-444326
6. Prezident.az, 2025. İlham Əliyev Avropa İttifaqının ölkəmizdəki nümayəndəliyinin yeni təyin olunmuş rəhbərinin etimadnaməsini qəbul edib. https://president.az/az/articles/view/70347
7. MFA. Azərbaycan - Avropa İttifaqı münasibətləri. https://mfa.gov.az/az/category/regional-organisations/relations-between-azerbaijan-and-european-union
8. APA, 2025. Azərbaycan Aİ ilə yeni hərtərəfli Saziş layihəsi üzrə danışıqları bərpa edir. https://apa.az/foreign-policy/azerbaycan-ai-ile-yeni-herterefli-sazis-layihesi-uzre-danisiqlari-berpa-edir-925212
9. APA, 2014. Novruz Məmmədov Azərbaycanın Avropa İttifaqının “Assosiasiya sazişi” imzalanması təklifinə cavab verməməsinin səbəbini açıqlayıb. https://apa.az/xarici-siyaset/xeber_novruz_memmedov_azerbaycanin_avropa_itti_-362243
10. Report, 2019. Nazir müavini: “Azərbaycan və Aİ arasında yeni sazişin bir hissəsi artıq hazırdır”. https://report.az/xarici-siyaset/nazir-muavini-azerbaycan-ve-ai-arasinda-yeni-sazisin-bir-hissesi-artiq-hazirdir
11. Enlargement and Eastern Neighbourhood, 2025. New EU strategy for secure, prosperous and resilient Black Sea region. https://enlargement.ec.europa.eu/news/new-eu-strategy-secure-prosperous-and-resilient-black-sea-region-2025-05-28_en?prefLang=ru&etrans=ru
12. Report, 2025. Azərbaycan Prezidenti Fransanın yeni səfirinin etimadnaməsini qəbul edib. https://report.az/xarici-siyaset/azerbaycan-prezidenti-fransanin-yeni-sefirinin-etimadnamesini-qebul-edib
13. President.az, 2025. İlham Əliyevin Kopenhagendə Fransa Prezidenti ilə görüşü olub . https://president.az/az/articles/view/70255
14. President.az, 2025. İlham Əliyev Niderlandın Azərbaycanda yeni təyin olunmuş səfirinin etimadnaməsini qəbul edib. https://president.az/az/articles/view/70345
15. Report, 2025. Azərbaycanla Niderland beynəlxalq və regional məsələləri müzakirə edib. https://report.az/xarici-siyaset/elnur-memmedov-niderland-xin-bascisinin-muavini-ile-gorusub
16. Report, 2025. Hikmət Hacıyev Almaniya kanslerinin müşaviri ilə görüşüb. https://report.az/xarici-siyaset/azerbaycan-ve-almaniya-ikiterefli-ve-regional-meseleler-muzakire-edib
17. Kharcenter, Nov 2025. Authoritarian Alliances Across the Caspian. https://kharcenter.com/en/expert-commentaries/authoritarian-alliances-across-the-caspian
