Giriş
2020-ci ilə qədərki dövrdə Azərbaycanın xarici siyasət kursunu izah edərkən “balanslı”, “çoxvektorlu” və ya “çoxşaxəli” kimi anlayışlardan parallel şəkildə istifadə edildiyi diqqət çəkir. Keçmiş xarici işlər naziri Elmar Məmmədyarov Azərbaycanın xarici siyasət kursunu “ərazi bütövlüyünün bərpasına, müstəqillik və süverenliyin möhkəmləndirilməsinə yönəlmiş “çoxvektorlu proaktiv strategiya” ilə fərqli siyasi xətləri izləyən müxtəlif regional və qlobal aktorlara münasibətdə “çeviklik” arasındakı həssas balans” olaraq izah edirdi (Mammadyarov, 2009). Göründüyü kimi, ölkənin xarici siyasət kursunu izah etmək üçün istifadə olunan “çoxvektorlu” və “balanslı” ifadələri eyni anlayışın müxtəlif sözlərlə izahı yox, iki ayrı yanaşma kimi dəyərləndirilir. Xarici İşlər Nazirliyi səviyyəsində Azərbaycanın xarici siyasəti bu strategiyalar arasında tarazlığın qorunması kimi təqdim edilir.
“Balanslı xarici siyasət” anlayışı beynəlxalq münasibətlər nəzəriyyəsində bilinən və geniş tətbiq olunan yanaşmadır. Bu kursun mahiyyəti bir dövlətin ondan daha güclü olan dövlətlərə qarşı şanslarını bərabərləşdirmək üçün atdığı addımların, siyasi gedişlərin cəmidir. Struktur realistlərin fikrincə, balanslı yanaşma daxili və xarici balans olmaqla iki formada nəzərdən keçirilə bilər. Daxili balans daha çox güclü dövlətlərə xas cəhət olub, bir dövlətin öz daxili resursları və hərbi potensialı ilə digər dövlətlərə qarşı balans yaratması başa düşülür. Xarici balanslaşdırma isə əsasən zəif və kiçik dövlətlər üçün keçərli olub, onları güclü dövlətlərlə münasibətləri balanslaşdırmaq üçün ittifaqlar və müttəfiqliklər yaratmağa sövq edir (Parent and Rosato, 2015). Bununla yanaşı 2000-ci ilin əvvəllərindən etibarən müzakirə olunan yumşaq balans yanaşması da mövcuddur. Bu yanaşmanın məntiqi bir dövlətin özündən güclü dövləti (və ya dövlətləri) məhdudlaşdırmaq, onun güc tətbiq etməsinin qarşısını almaq məqsədilə iqtisadi və diplomatik vasitələrdən istifadə etməsidir (Pape, 2005).
Bu baxımdan Azərbaycan nümunəsində “balanslı” xarici siyasət kursu ilk növbədə ABŞ-Rusiya geosiyasi qarşıdurması kontekstində regional tarazlığı qorumaq, neytrallığın göstəricisi kimi lan heç bir hərbi ittifaqa qoşulmamaq və hər hansı siyasi alyansa mənsub olmamaq şəklində izah edilir (Eureporter, 2005, Olke.az, 2024). Təbii ki, burada neytrallıq dedikdə ABŞ və Avropanın daxil olduğu Qərb bloku ilə onların geosiyasi rəqibi olan Rusiya və İran arasında çevik manevrlərlə balansın qorunmasından söhbət gedir. Azərbaycan nə NATO-ya, nə də KTMT-yə üzv olmamaqla bu iki qütb arasında neytrallığı təmin edir, onların qarşılıqlı maraqlarını diplomatik və iqtisadi vasitələrlə uzlaşdırmağa (yumşaq balans) çalışır. Bu kursa əsasən Azərbaycan öz geosiyasi mövqeyi səbəbilə Rusiya və İran arasında “sendviçlənmiş ölkə” kimi qəbul edilir. Regional və qlobal güclərlə birbaşa qarşıdurma riski olmadan incə bir tarazlıq tapmaq və həm güclü qonşuların, həm də kənar güclərin təzyiqlərini neytrallaşdırmaq ölkənin əsas xarici siyasət prioriteti kimi təqdim olunur (Chiragov, 2024).
“Çoxvektorlu xarici siyasət” anlayışı isə xarici siyasətdə müxtəlif vektorlar arasında tarazlıq axtarışı nəticəsində ortaya çıxıb. Bu anlayış xüsusilə 90-cı illərdən etibarən Mərkəzi Asiya ölkələrinin xarici siyasət kursunu izah etmək üçün istifadə olunur (Yuneman, 2023). “Çoxvektorlu xarici siyasət” digər ölkələrlə münasibətləri ideoloji əsasdan daha çox praqmatik əsasda quran bir siyasət hesab olunur (Hanks, 2009). Çoxvektorlu xarici siyasət dövlətlərə öz iqtisadi imkanlarını maksimum dərəcədə artırmağa, siyasi suverenliyi qorumağa və təhlükəsizlik risklərini azaltmağa imkan verən fəaliyyətlərin cəmi kimi başa düşülür. Bu siyasi kurs qlobal və regional güclərlə şaxələndirilmiş diplomatik əlaqələr saxlamaq, bu əlaqələrdən müxtəlif sektorlarda (iqtisadi, təhlükəsizlik, mədəni və s.) fəal şəkildə istifadə etməklə həyata keçirilir. Dövlətlər bu yolla fərqli riskləri kompensasiya etmək və iqtisadi faydaları artırmaq üçün siyasi gedişlər edir, münasibətlərdəki qeyri-müəyyənlikləri aradan qaldırmağa çalışırlar (Nasibov, 2025).
Dövlət rəsmiləri və deputatlar səviyyəsində daha çox işlədilən “çoxvektorlu xarici siyasət” anlayışı Azərbaycanın qarşılıqlı fayda, iqtisadi maraqlar və siyasi neytrallıq prinsipləri əsasında digər dövlətlər və təşkilatlarla diplomatik münasibətləri inkişaf etdirməsi kimi təqdim edilir (Manset.az, 2025). Bu kursu izah edərkən həmçinin təhlükəsizlik risklərinın azaldılması, iqtisadi itkilərin qarşısının alınması və mümkün itkilərin minimuma endirilməsi kimi məqamlar da vurğulanır (Mammadli, 2023). Bu yanaşmadan da görünür ki, Azərbaycan iki qütb arasında balansı təmin etməkdən daha çox, dünyanın digər dövlətləri və təşkilatları ilə çoxşaxəli formatda əməkdaşlığa can atır. Bu amil həm Azərbaycanın qlobal obrazı, ərazi bütövlüyünü və suverenliyini təmin etmiş ölkənin beynəlxalq arenadakı rolunun yenilənməsi üçün zəruri şərt hesab edilir.
Bu baxımdan biz “balanslı” və “çoxvektorlu” xarici siyasət anlayışlarını Azərbaycanın vahid xarici siyasət konsepsiyası içərisindəki iki fərqli strategiya kimi başa düşürük. Bir tərəzinin fərqli qolları kimi beynəlxalq vəziyyətin xarakterindən asılı olaraq bu strategiyalardan biri daha ön plana çıxır, digəri isə nisbətən arxa planda qalır. Rəsmi Bakının xarici siyasət kursu isə bu iki strategiya arasında keçidlərdən və onlar arasında tarazlığı saxlamaqdan ibarətdir.
Analizin əsas sualı
Son dövrlərdə yerli mediada müntəzəm olaraq “çoxvektorlu xarici siyasət” kursunun uğurlarından bəhs olunur və bu yanaşma alternativsiz uğur hekayəsi kimi təqdim edilir (Azerbaijan-news.az, 2025). Bəs doğrudanmı “çoxvektorlu xarici siyasət” kursu iddia edildiyi qədər uğurludurmu? Ya da ki, bu kursun uğur potensialı nə qədərdir?
Bu analizdə biz Azərbaycanın “çoxvektorlu xarici siyasət” kursunun son illərdə bir sıra ciddi sınaqlardan keçdiyini və nəticələrin deyildiyi qədər uğurlu olmadığını iddia edirik. Analizdə “uğurlu”/“uğursuz” qiymətləndirmə göstəricilərini xarici siyasətdə atılan addımların və onların nəticələrinin “çoxvektorlu xarici siyasət” kursunun əsas prinsiplərinə uyğun olub olmaması əsasında müəyyən edəcəyik. Əgər siyasi addımlar və onların nəticələri “çoxvektorlu xarici siyasət” kursunun əsas prinsiplərinə uyğundursa, (iqtisadi faydanı artırırsa, təhlükəsizlik risklərini azaldırsa, siyasi süverenliyi qoruyursa, siyasi neytrallığa əməl edirsə və s.) o zaman bu siyasi kursu uğurlu hesab edə bilərik; yox, əgər addımlar və nəticələr bu prinsipləri pozursa (iqtisadi zərərə səbəb olursa, təhlükəsizlik riski və siyasi süvrenliyə təhlükə yaradırsa, siyasi neytrallığı pozursa və s.), o zaman bu siyasi kurs uğursuzdur.
Bu iddianı dəstəkləmək məqsədilə Azərbaycanın BRICS, ŞƏT və TDT kimi təşkilatlardakı son illərdə fəaliyyətini, həmçinin Hindistan-Pakistan arasındakı 12 günlük müharibə dövründəki mövqeyini analiz etmişik. “Çoxvektorlu xarici siyasət” kursunun ön plana çıxarılması və tədricən “balanslı” strategiyanı əvəzləməsi olduqca yeni yanaşmadır. Bu səbəblə yeni xarici siyasət strategiyasını qiymətləndirmək üçün Azərbaycan hakimiyyətinin son illərdə bu istiqamətdəki fəaliyyətini və atdığı addımları nəzərdən keçirdik.
İlkin olaraq qeyd edək ki, “çoxvektorlu xarici siyasət” kursunun yaratdığı risklər mövzusunda bir sıra yerli müəlliflər də həmfikirdir. Onlar regional dəyişkənliklərin təhlükəsizlik yayılma riskini artırdığını, bir vaxtlar çoxvektorluluğu müəyyən edən çevikliyin indi strateji təhlükələri azaltmaq əvəzinə daha da artırdığını qeyd edirlər. Liberal nizamın aşındığı mühitdə Bakının balanslaşdırma qabiliyyətinin zəiflədiyi və fərqli öhdəliklərin indi daha sərt güzəştlər tələb etdiyi vurğulanır. Təkqütblü, neoliberal çərçivə gerilədikcə artan xarici təzyiqlər fonunda Azərbaycanın “çoxvektorlu xarici siyasət” kursunun çoxalan çətinliklərlə üzləşdiyinə diqqət çəkilir (Hajiyev, 2025).
Xarici siyasət kursunda dəyişən prioritetlər
Bu analizdə biz vurğulayırıq ki, 2020-ci ilədək Azərbaycan xarici siyasət kursunda “balans” amili daha müəyyənedici, “çoxvektorlu” yanaşma isə ikinci dərəcəli olub (Modern.az, 2017). Xarici siyasətdə bu yanaşmaya müraciət edilməsinin əsas səbəbi şübhəsiz ki, Qarabağ problemi və onun həlli yolları ilə bağlı olub. ABŞ, Fransa və Rusiyanın söz sahibi olduğu ATƏT formatı Azərbaycanı balanslı xarici siyasət yürütməyə, ən əsası xarici siyasətdə hər iki qütbün (Qərb və Rusiya) maraqlarını uzlaşdırmağa məcbur edirdi. İlham Əliyevin 2025-ci ilin aprelində keçirilən “Yeni dünya düzəni ilə üz-üzə” Beynəlxalq Forumunda qeyd etdiyi “Bütün o işğal illərində xarici siyasətimizin əsas prioritetimiz ərazi bütövlüyünün bərpası olub. Bizim bütün səylərimizin son məqsədi suverenliyi və ərazi bütövlüyünü bərpa etmək olub” sözləri də bu reallığın açıq təzahürüdür (Eureporter, 2025).
Bu dövrdə xarici siyasət kurusunun “çoxvektorlu” istiqamətini isə Türk Dövlətləri Təşkilatı, Qoşulmama hərəkatı kimi həmin iki qütbdən kənar strateji xətlər təşkil edirdi. Lakin Qarabağ probleminin həllində Qərb və Rusiya xətlərinin söz sahibi olması səbəbilə, Azərbaycan əsasən bu tərəflər arasında münasibətləri tənzimləməyə, balanslaşdırmağa məcbur olurdu. Çünki bu dövrdə mövcud problemin həlli ancaq bu iki tərəfin iştirakı ilə mümkün görünürdü. Digər təşkilatlar və ya potensial birliklər isə problemin həllində ikinci dərəcəli əhəmiyyətə malik idi. 2009-cu ildə yaradılan Türk Dövlətləri Təşkilatı məhz bu səbəbdən yalnız 2020-ci idlən sonra xarici siyasət kursunda prioritet elan edildi və “çoxvektorlu xarici siyasət” kursunun mərkəzində yer aldı (Azertag, 2024).
“Balanslı” yanaşmanın qabardılmasında şübhəsiz ki, Azərbaycan hakimiyyətinin öz avtoritar xarakterini pərdələmək cəhdləri də yer alırdı. Çünki Avropaya inteqrasiya Azərbaycanda demokratik institutların inkişafını şərtləndirirdi və bu məqam tədricən avtoritarlaşan hakimiyyətin maraqlarına zidd idi. Hətta prezident İlham Əliyev 2004-cü ildə aydın şəkildə ifadə edirdi: “Bizim indiki strateji seçimimiz Avropaya, Avropa ailəsinə və institutlarına inteqrasiyadır. Biz bu siyasətə çox sadiqik. Biz əlimizdən gələni edəcəyik ki, Azərbaycan Avropaya xas olan bütün standartlara və meyarlara cavab versin” (Huseynov, 2024). Hakimiyyətinin ilk illərdə Avropaya inteqrasiya tərəfdarı olan Əliyev hakimiyyəti Qərb-Rusiya geosiyasi qarşıdurması fonunda inteqrasiya narrativini tədricən arxa plana keçirdi və bunu “Rusiyanın qəzəbinə tuş gəlməmək” strategiyası kimi təqdim etməyə başladı. Nəticədə demokratikləşmə əvəzinə daha da avtoritarlaşmaq üçün yeni imkanlar qazandı.
2020-ci ildən sonrakı dövrdə isə Azərbaycan xarici siyasət kursunun təqdimatında “çoxvektorlu xarici siyasət” anlayışı daha çox yer tutmağa başladı. Çünki artıq Qarabağ məsələsi öz həllini tapmış, Azərbaycanın Qərb və Rusiyanın mövqeyindən birbaşa asılılığı qalmamışdı. 2023-cü ildə dövlət süverenliyinin tam bərpası və ardınca Rusiya qoşunların Azərbaycandan çıxarılması bu diskursu daha da gücləndirdi. Təsadüfi deyil ki, Azərbaycan məhz 2020-ci ildən sonrakı dövrdə Rusiya və ABŞ, həmçinin İran kimi aktorlarla kəskin səviyyədə gərginliklər yaşamağa başladı. Halbuki bu yanaşma 2020-ci ilədək geniş istifadə olunan tarazlıq, təzyiqləri neyrallaşdırmaq, qarşıdurmadan qaçmaq kimi “balanslı” strategiyanın komponentləri ilə ziddiyyət təşkil edirdi.
Bu baxımdan Rusiya və İranla uzun müddət davam edən eskalasiya vəziyyəti Azərbaycanın xarici siyasət kursundakı strategiya dəyişikliyi – “balanslı” yanaşma əvəzinə “çoxvektorlu” yanaşmanın ön plana çıxarılması səbəbilə baş verirdi. Həm ABŞ və Rusiya, həm də İran 2020-ci ildən əvvəlki “balanslı” yanaşmaya uyğun münasibətlər müstəvisini qorumaqda maraqlı, yeni “çoxvektorlu” yanaşmaya keçiddə isə istəksiz idilər. Azərbaycan hakimiyyəti də bu strateji əvəzlənmə və dəyişikliyi inkar etmir, ictimai rəyə “qalib dövlətin beynəxalq arenada öz layiqli yerini tutması” kimi təqdim edir, buna çıxanlar isə düşmən elan olundu (Azevoice.com, 2024, Yenisabah.az, 2024).
Biz də bu məqamlara əsaslanaraq iddia edirik ki, 2020-ci ildən sonra Azərbaycanın xarici siyasət kursunda əsas üstünlük “çoxvektorlu” strategiyaya verilib. Yeni prioritet Əliyev hakimiyyəti üçün yeni iqtisadi əlaqələr yaratmağın, postmüharibə dövründə iqtisadi inkişafı təmin etməyin, Qarabağın yenidən qurulması üçün investisiya cəlb etməyin, həmçinin beynəlxalq ictimaiyyətin gözündə legitimləşməyin başlıca şərtinə çevrilib. Media, dövlət rəsmiləri və deputatlar tərəfindən bu adın son illərdə ön plana çıxarılmasının, daha çox vurğulanmasının təməl səbəbi də məhz budur.
Digər tərəfdən Azərbaycanın “balanslı xarici siyasət” strategiyasında da dəyişikliyin olduğu, uzun müddət aktual olan yumşaq balans yanaşmasının 2020-ci ildən sonra dəyişdiyi müşahidə olunur. Azərbaycan artıq Rusiya, İran və ABŞ kimi güclərlə diplomatik və iqtisadi münasibətləri zədələməkdən çəkinmir. 2020-ci ilə qədərki dövrdə bu cür açıq toqquşmaları təsəvvür etmək çətin idi. Son 5 il ərzində isə Türkiyə ilə hərbi ittifaq formatında xarici balans (ittifaqlarla balans yaratma), hərbi büdcənin artırılması və sürətli militaristləşmə formatında isə daxili balans (güclü ordu ilə balans yaratma) yanaşmalarının ön planda olduğu görünür. İlham Əliyevin son illərdəki çıxışlarında da müntəzəm olaraq müttəfiqlik və hərbi güc faktorunun önəmi vurğulanır (Azadlıq.org, 2024). Halbuki, bu militarist siyasət və yeni ittifaqlar hazırda aktual olduğu deyilən “çoxvektorlu xarici siyasətlə” o qədər də uzlaşmır.
Türk dövlətlərinin Kipr məsələsi. Azərbaycanın “çoxvektorlu xarici siyasət” kursunun əsas strateji prioritetlərindən ən önəmlisinin Türk Dövlətləri Təşkilatı olduğu qeyd etmək olar. İlham Əliyev 2024-cü il andiçmə mərasimində "TDT bizim əsas beynəlxalq təşkilatımızdır, çünki o, bizim ailəmizdir. Bizim başqa ailəmiz yoxdur. Bizim ailəmiz türk dünyasıdır. Əgər kimsə hesab edir ki, biz başqa yerdə ailə axtarmalıyıq, deyə bilərəm ki, bizi heç yerdə gözləmirlər və bunu artıq gizlətmirlər." deyərək bu təşkilatın önəmini vurğulayır və inteqrasiya üçün tək yol olduğunu qeyd edirdi (President.az, 2024). Təsadüfi deyil ki, 2020-ci ildən etibarən Azərbaycan prezidenti TDT-yə üzv ölkələrə müntəzəm və qarşılıqlı səfərlər edir, ölkələrarası münasibətlərlər möhkəmləndirilir. Mediada TDT-nın geosiyasi önəmi, iqtisadi potensialı qeyd olunur, təşkilatın regional gücə çevrilməsi vizyonu davamlı şəkildə dilə gətirilir (Veliyev, 2024).
Lakin təşkilata üzv dövlətlərin bəzi mövzularda heç də həmrəy olmadıqları, siyasi maraqları arasında fərqlərin olduğu da nəzərə çarpır. Bunun ən bariz nümunəsi 2025-ci ilin aprelində Səmərqənddə Avropa İttifaqı - Mərkəzi Asiya ölkələri arasında təşkil olunan zirvə toplantısının sonunda imzalanan birgə bəyannamədir (European Council, 2025). Sənədə əsasən Qazaxıstan, Qırğızıstan, Özbəkistan və Türkmənistan Kiprin ərazi bütövlüyünü və suverenliyini tanıdıqlarını bəyan edirdilər (Sorbello, 2025). Bu bəyan sonrakı aylarda Özbəkistan və Qazaxıstanla yanaşı Türkmənistanın da yunan Kiprində diplomatik nümayəndəlik açması ilə nəticələndi (The Times of Central Asia, 2025).
Qısa xatırlatma edək ki, Şimali Kipr Türk Respublikası TDT-nin müşahidəçi üzvü statusundadır. Ortaq bəyannamədən belə başa düşülür ki, eyni təşkilatda təmsil olunan türk dövlətləri, həmin təşkilatda müşahidəçi üzv olan digər bir dövlətin müstəqil mövcudluğunu tanımır. Bu ziddiyyətli mövqe fərqliliyinin səbəbi isə daha çox iqtisadi faktorla bağlı idi. Avropa İttifaqının Rusiyaya qarşı sanksiyaları Mərkəzi Asiya ölkələrinə təsir etmişdi və bu təsirdən qorunmaq üçün Qazaxıstan, Türkmənistan, Özbəkistan və Qırğızıstan 2025-ci ilin aprelində Avropa İttifaqı ilə 12 milyard avroluq müqavilə imzalayıb. Müqavilənin şərtlərindən biri də Mərkəzi Asiya ölkələrinin yunan Kiprində nümayəndəlik açmaları və Kiprin bütövlüyü tanımalarıdır (BBC, 2025).
TDT ilə əlaqələri özünün xarici siyasət prioritetinə çevirən Azərbaycan üçün bu gedişat olduqca narahatedici və gözlənilməzdir. Bakının mövqeyi yerli media tərəfindən tirajlanan təhlil və açıqlamalarda da özünü göstərir (Crossmedia.az, 2025). Yunan Kipri ilə diplomatik münasibətləri inkişaf etdirən türk dövlətləri “satqınlıqda” ittiham olunur (Musavat.com, 2025) Bir yandan TDT-nin regional gücə çevrilməsi üçün göstərilən səylər, digər yandan təşkilatdaxili fikir ayrılıqları qurumun gələcəyinin və qarşıya qoyulan hədəflərin reallaşmasının heç də asan olmadığını göstərir.
Hindistan-Pakistan münaqişəsi. “Çoxvektorlu xarici siyasət” kursunun sınandığı ikinci hadisə Hindistan və Pakistan arasında 2025-ci ilin aprel-may aylarında yaşanan 12 günlük intensiv hərbi toqquşma dövrünə təsadüf edir. Azərbaycan ilk günlərdə tərəfləri mövcud gərginliyi azaltmaq üçün təmkinli olmağa və konstruktiv dialoqa və birtərəfli hərəkətlərdən çəkinməyə dəvət edən daha diplomatik açıqlama verdi (Mfa.gov.az, 2025). Lakin bu diplomatik mövqe toqquşmaların vüsət alması ilə Azərbaycanın ənənəvi münasibətlər formatında strateji müttəfiq hesab etdiyi Pakistanı açıq şəkildə dəstəkləyən açıqlamaya çevrildi (Mfa.gov.az, 2025a). Delhinin bu açıqlamaya sərt reaksiyası ilə Azərbaycan və Hindistan arasında müstəqillik dövründə formalaşmış əlaqələr ən pis dövrünə qədəm qoydu.
Bakının mövqeyi Hindistanın Azərbaycandan məhsul ixracını dayandırması ilə nəticələndi (Sfera.az, 2025). Qeyd edək ki, təkcə 2024-cü ildə qədər Azərbaycan və Hindistan arasıda ticarət dövriyyəsinin ümumi həcmi 958 milyon dollar olub. Bu göstəricinin önəmli hissəsi, 750 milyon dollarını Azərbaycandan tərəfindən Hindistana ixrac olunan məhsullar təşkil edirdi (Sfera.az, 2025). Hindistandan idxal olunan malların həcmi isə cəmi 223 milyon dollar təşkil edirdi. Azərbaycanın Pakistanla ticarət dövriyyəsi isə 2023-cü ildə 27 milyon dollar, 2024-cü ildə 22 milyon dollar olub (DSK, 2024).
Qeyd edək ki, Azərbaycan tərəfinin Pakistana verilən açıq dəstəyi iki ölkə arasında strateji müttəfiqlik, 44 günlük müharibə dövründə İslamabadın Bakını dəstəkləyən oxşar bəyanatlarına qarşılıqdır və Hindistanın Ermənistanla hərbi sferadakı əməkdaşlığına qarşı reaksiya kimi təqdim edilir. Lakin bu yanaşmanın əslində “çoxvektorlu xarici siyasət” kursunun prinsiplərinə zidd olduğu görünür. Çünki Hindistanla münasibətləri korlamaq həmin kursun prinsiplərinə (qarşılıqlı fayda, iqtisadi maraqlar, siyasi neytrallıq, həmçinin təhlükəsizlik risklərinın azaldılması, iqtisadi itkilərin qarşısının alınması və mümkün itkilərin minimuma endirilməsi) kimi uyğun gəlmir. Əksinə bu mövqe Azərbaycanın iqtisadi itkilərini artırıb, qarşılıqlı fayda qazanmaq imkanlarını zəiflədib və itkiləri minimallaşdırmaq əvəzinə daha da artırıb. Hindistanın və Ermənistan arasında son illərdə artan silah ticarətini də nəzərə aldıqda, rəsmi Bakının siyasi gedişi həm də təhlükəsizlik riskləri yaradıb.
Nəticədə Azərbaycan 12 günlük hərbi əməliyyatlarda tərəf tutması səbəbilə Hindistanla münasibətlərini böyük ölçüdə zədələmiş oldu. Halbuki heç bir tərəf, hətta Pakistan belə Bakıdan hadisələrə belə açıq və sərt mövqe qoymasını tələb etmirdi. Bu zədələnmə ilk növbədə Azərbaycan üçün iqtisadi zərərlə izah edilsə də, əslində çoxvektorlu xarici siyasət kursunun tətbiqindəki ciddi problemi də göstərirdi: Azərbaycan qlobal siyasətdə Hindistan və Pakistan kimi iki əzəli düşmən ölkə ilə eyni anda və eyni səviyyədə münasibətləri inkişaf etdirəcək dərəcədə böyük aktor deyildi.
Azərbaycanın ŞƏT-ə üzvlük məsələsi. “Çoxvektorlu xarici siyasət” kursunun növbəti sınağı 2025-ci ilin sentyabrında Çinin Tyancin şəhərində baş tutan ŞƏT sammitində yaşandı. Xatırladaq ki, Azərbaycan 2016-cı ildən etibarən ŞƏT-də dialoq tərəfdaşıdır və müşahidəçi üzvlük məsələsini müntəzəm olaraq gündəmdə saxlayır, bu addım çoxvektorlu xarici siyasət kursunun şərti kimi təqdim edirdi (Shahbazov, 2025, Telegraf.az, 2025). Lakin 2020-ci ilədək “balanslı xarici siyasət” kursu ön planda olduğu üçün ŞƏT-ə üzvlük ikinci dərəcəli məsələ hesab edilirdi. Yalnız 2020-ci ildən sonra üzvlük məsələsi daha da önəm qazanmağa başladı.
Tyancin sammiti Azərbaycan diplomatiyası üçün o qədər uğurlu olmadı. Ölkənin təşkilatın tamhüquqlu üzvlük ərizəsi Hindistan tərəfindən bloklandı (Eurasianet.org, 2025). Bakı Hindistanın bu addımını Azərbaycan və Pakistan arasında mövcud olan strateji müttəfiqliklə bağlı olduğunu qeyd etdi (News.az, 2025). İlham Əliyev isə Hindistanın Pakistana dəstəyə görə beynəlxalq təşkilatlarda Azərbaycandan "qisas almağa" çalışdığını bəyan etdi (Trtworld.com, 2025).
Nəticədə Azərbaycanın Hindistan-Pakistan arasındakı hərbi toqquşmalar zamanı sərgilədiyi mövqe səbəbilə Azərbaycan ikinci dəfə iqtisadi itkilərə məruz qaldı. Aydındır ki, Azərbaycan Hindistanın bu münasibətini dəyişmək və ya yumşaltmaq üçün öz diplomatik səylərini davam etdirməkdə maraqlıdır. Çünki münasibətlərin hazırkı formatı Azərbaycanın ŞƏT-ə üzvlük məsələsini mümkünsüz edir. Azərbaycan hakimiyyəti isə ŞƏT-lə əməkdaşlığı iqtisadi və geosiyasi olaraq faydalı, böyük perspektiv vəd edən istiqamət hesab edir (Azertag, 2024). Lakin buna can atarkən bu dəfə Pakistanın reaksiyasının necə olacağını proqnozlaşdırmaq çox çətindir.
Azərbaycanın BRİCS-ə üzvlük məsələsi. Hindistanla münasibətlərdə müşahidə olunan gərginlik təəssüf ki, təkcə ŞƏT-ə üzvlük prosesinin dondurulması ilə yekunlaşacaq kimi görünmür. Azərbaycan Hindistanın aparıcı rola malik olduğu digər təşkilat – BRİCS ilə də münasibətləri inkişaf etdirmək mərhələsindədir. Azərbaycan XİN 2024-cü ilin avqustun 20-də rəsmi açıqlamasında Azərbaycanın BRİCS-ə üzv olmaq istəyini bəyan edib (En.apa.az, 2024). Nazirliyin açıqlamasına görə, bu barədə ilkin qərar 2024-cü ilin iyulun 3-də Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatının Astanada keçirilən zirvə toplantısında verilib. Bu toplantıda Çinlə imzalanan strateji tərəfdaşlığın qurulması haqqında birgə bəyannamənin 4.5-ci bəndinə əsasən Azərbaycan tərəfi BRİCS-ə daxil olmaq arzusunu elan edib və bu addım Çin tərəfindən alqışlanıb (Report.az, 2024).
Azərbaycanla eyni zamanda Türkiyə də təşkilata üzvlük məsələsini gündəmə gətirib və bu məqsədlə təşkilata müraciət ünvanlayıb. Lakin oktyabr ayında Rusiyanın Soçi şəhərində keçirilən növbəti zirvə toplantısında Türkiyənin və Azərbaycanın təşkilata üzvlük məsələsi reallaşmadı. Hər nə qədər üzvlük məsələsi bu qədər qısa müddət ərzində real qiymətləndirilməsə də, uğurlu gözlənti də mövcud idi (Huseynov, 2024a). Buna baxmayaraq, hazırda Azərbaycanın BİRCS-ə üzvlük məsələsi qeyri-müəyyən müddətə təxirə salınıb.
Onu da qeyd edək ki, Türkiyə və Azərbaycan son toqquşmalarda strateji müttəfiq hesab etdikləri Pakistana münasibətdə eyni mövqedən çıxış ediblər. Bu səbəblə Hindistanın hər iki ölkəyə qarşı mövqeyi də, demək olar ki, eyni olub (Dw.com, 2025). Təsadüfi deyil ki, hər iki ölkənin üzvlük üçün müraciət etdiyi bir məqamda BRİCS-ə yeni üzvlərin qəbul olunmasının hələ tez olması arqumentini müdafiə edən əsas ölkə məhz Hindistan oldu.
Azərbaycanın BİRCS-lə əməkdaşlığı qeyri-neft sektorunu inkişaf etdirmək üçün yeni investisiya kanalları yaratmaq, beynəlxalq yükdaşımalar və logistika infrastrukturunun qurulması sahəsində əməkdaşlıq üçün əlverişlidir. Bu əməkdaşlıq həm də BRİCS ölkələri ilə güzəştli gömrük tarifləri sisteminə qoşulmaq, sərbəst ticarət müqavilələri və investisiya təşviqi müqavilələri imzalamaq kimi imkanlar yaradır (Guliyev, 2024). Lakin Hindistanla mövcud münasibətlər zəminində Azərbaycan üçün ŞƏT-də yaşanan uğursuzluğun BRİCS-də təkrarlanması ehtimalı da olduqca yüksək görünür.
Nəticə
Qeyd olunan məqamlar deməyə əsas verir ki, Azərbaycanın 2020-ci ildən sonrakı dövrdə ön plana çıxardığı çoxvektorlu xarici siyasət kursu, əslində təsvir edildiyindən tamamilə fərqlənir. Azərbaycan hakimiyyəti bir yandan qarşılıqlı fayda, iqtisadi maraqlar və siyasi neytrallıq prinsiplərini prioritet hesab etdiyini vurğulayır. Digər yandan isə Hindistan-Pakistan konflikti nümunəsində olduğu kimi ənənəvi “müttəfiqlik” amilinə istinad edərək, “tərəfkeşlik” prinsipindən çıxış edir. Halbuki “çoxvektorlu xarici siyasət” mahiyyəti etibarilə ideoloji (İslam birliyi, din qardaşlığı və s.) yox, praqmatik xarakterli yanaşmanı, iqtisadi fayda qazanmağı, itkilərdən qaçmağı, riskləri minimallaşdırmağı tələb edir. Bu siyasi addımla Azərbaycan hakimiyyəti iddia etdiyi çoxvektorlu siyasi kursun prinsiplərini pozur və özü öz iddialarını təkzib edir. Bu seçimin nəticələri Hindistanla münasibətlərin pisləşməsi, ŞƏT və BRİCS kimi təşkilatlara üzv olmaqda çətinliklər və ciddi iqtisadi itkilər formasında özünü göstərir.
İkinci nümunədə Azərbaycan türk dövlətlərini həmrəyliyə səsləyir və TDT-ni vahid mövqeli global gücə çevirmək məqsədilə cəhdlər edir. Lakin bunu edərkən türk dövlətlərinin hər birinin ayrı-ayrılıqda milli maraqlarının olduğunu, bu maraqların bəzi hallarda Azərbaycanın vizyonu ilə üst-üstdə düşməyəcəyi reallığını görməzdən gəlir. Azərbaycanın vizyonuna uyğun gəlməyən qərar və davranışların təəssüflə qarşılandığı, həmrəylik və birliyə zərər vurduğu qeyd olunur. Bakı öz geosiyasi vizyonunu digər türk dövlətlərinə diqtə etməyi arzulayır, lakin bunu reallaşdıracaq siyasi və iqtisadi gücə sahib olmadığını da qəbullanmaq istəmir. Azərbaycan kiçik ölkə olmasına baxmayaraq, “orta” güc olmaq iddiasındadır və bununla da diplomatik sferada gərəkli olandan daha artıq enerji və resurs sərf etməli olur. Halbuki bu resurslar milli maraqların reallaşmasının daha real olduğu sahələrə yönəldilə bilərdi.
Üçüncüsü, deyilənlər əsasında o qənaətə gəlmək olar ki, Azərbaycan hakimiyyətinin xarici siyasətdə əsaslandığı prinsiplər heç də qarşılıqlı dəyər sistemini ifadə etmir. Əksinə, öz avtoritar xarakterini qorumaq məqsədilə xarici dövlətlərin Azərbaycana münasibətdə siyasi neytrallığının olmasını, əməkdaşlığın qarşılıqlı fayda və iqtisadi maraqlar çərçivəsində tənzimlənməsini istəyir. Özü isə qarşı tərəfə belə bir söz vermir. Türkiyədəki son prezident seçkiləri kimi bir çox nümunələrdə açıq şəkildə siyasi neytrallıqdan kənar davranışlara imza atır.
Digər tərəfdən Azərbaycan hakimiyyətinin Avropaya inteqrasiya meyillərindən əl çəkməsi, geosiyasi olaraq Qərbin rəqibi, “avtoritarlar ittifaqı” adlandırılan ŞƏT-ə üzvlük istəyini bəyan etməsi də siyasi neytrallıq məsələsini sual altına qoyan məqam kimi görünür.
Ümumən nəzərdən keçirilən məqamlar göstərir ki, “çoxvektorlu xarici siyasət” kursu iqtisadi əlaqələr və qarşılıqlı əməkdaşlıq kimi bir çox sahədə Azərbaycana uğur qazandırmaq potensialına malikdir. Lakin bu siyasi kursun məqsədlərinə və prinsiplərinə uyğun diplomatik addımların atılmaması, qarşılıqlı münasibətlərdə tərəfli, sərt və güzəştsiz mövqedə inadkarlıq uğursuzluqlara səbəb olur. Qlobal geosiyasi vəziyyətdəki qeyri-müəyyənlik və liberal dünya nizamındakı xaos artdıqca bu cür həlledici məqamlar və dönüm nöqtələri daha intensiv xarakter alacaq. Mövcud yanaşmanın davam etdirilməsi xarici siyasətdə Azərbaycanın yeni uğursuzluqları üçün zəmin hazırlayacaq.
İstinadlar:
Azadliq.org, 2024, Qarşıdakı vəzifələr: 'Güclü ordu…'. 'Demokratiya sahəsində islahatlara ehtiyac var', https://www.azadliq.org/a/ilham-eliyev-milli-meclis-vezifeler/33132210.html
Azerbaijan-news.az, 2025, Çoxvektorlu xarici siyasətin uğuru, https://azerbaijan-news.az/az/posts/detail/coxvektorlu-xarici-siyasetin-uguru-1760565442/372342?utm_source=azerforum.com&utm_medium=referral&utm_campaign=smartbee&utm_content=smartbee
Azertag.az, 2024, Azərbaycan ilə ŞƏT arasında əməkdaşlıq böyük perspektivlər vəd edir, https://azertag.az/xeber/azerbaycan_ile_set_arasinda_emekdasliq_boyuk_perspektivler_ved_edir-3079314
Azertag.az, 2024, Prezident İlham Əliyev: Türk dünyasının və TDT-nin gücləndirilməsi Azərbaycanın xarici siyasətinin prioritet istiqamətidir, https://azertag.az/xeber/prezident_ilham_eliyev_turk_dunyasinin_ve_tdt_nin_guclendirilmesi_azerbaycanin_xarici_siyasetinin_prioritet_istiqametidir_video-3085242
Azevoice.com, 2024, Qalib Azərbaycan ölkəmizin beynəlxalq müstəvidə layiqli yerini tutmasını istəməyən qüvvələrin planlarını alt-üst etməkdədir - Əhməd İsmayılov, https://www.azervoice.com/az/society/10613.html
BBC.com, 2025, Türk Kipri nədir və niyə türk dövlətləri onu tanımır?, https://www.bbc.com/azeri/articles/cj091n9ylz9o
Chiragov, Fuad, 2024, Azerbaijan’s Foreign Policy - Navigating Regional Security in a Fragmented World, Horizon, https://www.cirsd.org/en/horizons/horizons-winter-2024--issue-no-25/azerbaijans-foreign--policy---navigating-regional-security-in-a-fragmented-world
Crossmedia.az, 2025, Qazaxıstan, Özbəkistan və Türkmənistandan Türk dövlətlərinə xəyanət? - Deputat danışdı, https://crossmedia.az/az/article/25927
Dövlət Statiska Komitəsi, 2025, Ölkələr üzrə xarici ticarət dövriyyəsi, https://www.stat.gov.az/source/trade/az/f_trade/xt002_1.xls
Dw.com, 2025, Boykot: Hindistan Türkiye'den ne istiyor?, https://www.dw.com/tr/boykot-hindistan-t%C3%BCrkiyeden-ne-istiyor/a-72644246
En.apa.az, 2024, Azerbaijan officially applied for BRICS membership, https://en.apa.az/foreign-policy/azerbaijan-officially-applied-for-brics-membership-445715
European Council, 2025, Joint Declaration following the first European Union-Central Asia summit, https://data.consilium.europa.eu/doc/document/ST-7745-2025-REV-1/en/pdf
Eurasianet.org, 2025, The Shanghai Cooperation Organization and the thin veneer of unity, https://eurasianet.org/the-shanghai-cooperation-organization-and-the-thin-veneer-of-unity
Eureporter, 2025, Azerbaijan’s multi-vector foreign policy as a key pillar of sovereignty, stability and strategic development, https://www.eureporter.co/world/azerbaijan-world/2025/05/12/azerbaijans-multi-vector-foreign-policy-as-a-key-pillar-of-sovereignty-stability-and-strategic-development/
Guliyev, Vusal, 2024, New Alliances: BRICS and Azerbaijan, Baku research Institute, https://bakuresearchinstitute.org/en/new-alliances-brics-and-azerbaijan/
Hajiyev, Beyrak, 2025, Recasting multi-vectorism: a western-anchored strategy for Azerbaijan, Top-Center, https://top-center.org/en/analytics/3794/recasting-multi-vectorism-a-western-anchored-strategy-for-azerbaijan
Hanks, Reuel, 2009, Multi-vector politics and Kazakhstan's emerging role as a geo-strategic player in Central Asia, https://www.researchgate.net/publication/232847798_'Multi-vector_politics'_and_Kazakhstan's_emerging_role_as_a_geo-strategic_player_in_Central_Asia
Huseynov, Vasif, 2024, Azerbaijan’s Balancing Act under Pressure: Quest for Alternative Regionalism AIR Center, https://aircenter.az/en/single/azerbaijans-balancing-act-under-pressure-quest-for-alternative-regionalism-1567
Huseynov, Vasif, 2024a, Azerbaijan Applies for BRICS Membership, Eurasia Daily Monitor, https://jamestown.org/program/azerbaijan-applies-for-brics-membership/
Mammadli, Matin, 2023, The multi-vectored foreign policy of Heydar Aliyev, AİR Center, https://aircenter.az/en/single/the-multi-vectored-foreign-policy-of-heydar-aliyev-1194
Mammadli, Matin, 2025, One Of Main Objectives of Azerbaijan’s Foreign Policy: Integration With Turkic World – Analysis, AİR Center, https://aircenter.az/en/single/one-of-main-objectives-of-azerbaijans-foreign-policy-integration-with-turkic-world--analysis-1792
Mammadyarov Elmar, 2009, Walking a tightrope: Azerbaijan's foreign policy strategy in a changing environment, https://www.mfa.gov.az/index.php/en/news/foreign-minister-elmar-mammadyarovs-article-in-azerbaijan-focus-journal
Manset.az, 2025, MDB və Türk Dövlətləri ilə güclü əməkdaşlıq - Azərbaycanın diplomatik uğuru, https://www.manset.az/siyaset/154245/mdb-ve-turk-dovletleri-ile-guclu-emekdasliq-nbspazerbaycanin-diplomatik-uguru?utm_source=azerforum.com&utm_medium=referral&utm_campaign=smartbee&utm_content=smartbee
Mfa.gov.az, 2025, No:178/25, Statement on tensions between India and Pakistan, https://mfa.gov.az/en/news/no17825?ref=oc-media.org
Mfa.gov.az, 2025a, No:184/25, Statement on escalation of tension between India and Pakistan, https://mfa.gov.az/en/news/no18425?ref=oc-media.org
Modern.az, 2017, Azərbaycanın balanslaşdırılmış xarici siyasəti, https://modern.az/aktual/148031/azerbaycanin-balanslasdirilmis-xarici-siyaseti/
Musavat.com, 2025, Orta Asiya respublikaları Kipr türklərini kimə və neçəyə satdı?! Avropa “açılımı”nın arxasındakı gerçək, https://musavat.com/news/orta-asiya-respublikalari-kipr-turklerini-kime-ve-neceye-satdi-avropa-acilimi-nin-arxasindaki-gercek_1161398.html
Nasibov, Murad, 2025, The Limits of Central Asia’s Multi-Vector Foreign Policy, https://hagueresearch.org/the-limits-of-central-asias-multi-vector-foreign-policy/
News.az, 2025, Why India opposes Azerbaijan’s SCO membership despite no direct rivalry, https://news.az/news/-why-india-opposes-azerbaijans-sco-membership-despite-no-direct-rivalry
Olke.az, 2024, Azərbaycan balanslı xarici siyasətini sırf milli maraqlar üzərində qurub - Elçin Əmirbəyov, https://olke.az/siyaset/380177/azerbaycan-balansli-xarici-siyasetini-sirf-milli-maraqlar-uzerinde-qurub-elcin-emirbeyov/
Parent, Joseph, Rosato, Sebastian, 2015, Balancing in Neorealism, https://www.researchgate.net/publication/284277301_Balancing_in_Neorealism
Pape, Robert, 2005, Soft Balancing Against the United States, https://www.researchgate.net/publication/249564725_Soft_Balancing_Against_the_United_States
President.az, 2024, İlham Əliyevin andiçmə mərasimi keçirilib, https://president.az/az/articles/view/63979
Report.az, 2024, Azərbaycan BRICS-ə üzvlük üçün müraciət edib – RƏSMİ, https://report.az/xarici-siyaset/azerbaycan-brics-e-daxil-olmaq-ucun-muraciet-edib-resmi
Shahbazov, Fuad, 2025, Azerbaijan Attempts Pragmatic Diplomacy at SCO Summit, https://jamestown.org/azerbaijan-attempts-pragmatic-diplomacy-at-sco-summit/
Sfera.az, 2025, Hindistan Azərbaycandan idxalı dayandırıb - Bu, ölkəmizin ixracına necə təsir edəcək?, https://sfera.az/iqtisadiyyat/291821/hindistan-azerbaycandan-idxali-dayandirib-bu-lkemizin-ixracina-nece-tesir-edecek
Sorbello, Paolo, 2025, Central Asia Opens Diplomatic Rift With Turkiye Over Cyprus, The Diplomat, https://thediplomat.com/2025/04/central-asia-opens-diplomatic-rift-with-turkiye-over-cyprus/
Telegraf.az, 2025, Azərbaycan “Böyük Avrasiya” layihəsinin əsas hissəsinə çevrilə bilər - Açıqlama, https://teleqraf.az/news/siyaset/497513.html
The Times of Central Asia, 2025, Central Asia Creates a Rift in the Turkic World Over Cyprus, https://timesca.com/central-asia-creates-a-rift-in-the-turkic-world-over-cyprus/#:~:text=Since%20the%20beginning%20of%20the,heads%20of%20state%20and%20government.
TRTWorld.com, 2025, India is out to take 'revenge' on Azerbaijan at global forums over ties with Pakistan: Aliyev, https://www.trtworld.com/article/37cae80ff29d
Yenisabah.az, 2024, Qalib Azərbaycanın xarici siyasətində yeni mərhələ, https://yenisabah.az/qalib-azerbaycanin-xarici-siyasetinde-yeni-merhele
Yuneman, Roman, 2023, Kazakhstan’s Multi-Vector Foreign Policy, https://eng.globalaffairs.ru/articles/kazakhstan-multi-vector/?utm_source=chatgpt.com#_ftn1
Veliyev, Javid, 2024, Azerbaijan's new foreign policy priority: Elevating OTS globally, Daily Sabah, https://www.dailysabah.com/opinion/op-ed/azerbaijans-new-foreign-policy-priorityelevating-ots-globally
