Avtoritar rejimlərin güclənmə prosesini yalnız sərt nəzarətlə əlaqələndirmək, problemin tam şəklini ehtiva etmir. Baxmayaraq ki, belə sistemlərin əsas təməli rəqiblərin boğulması, ardıcıl və ya seçmə repressiyadır. Eyni zamanda, müasir analizlər göstərir ki, kollektiv yaddaşın üzərində qurulan tam nəzarət post-sovet avtoritarizminin özünü legitimləşdirmə prosesinin vacib dirəyidir. Avtoritar idarəçilik keçmişi özünün siyasi məqsədlərinə uyğun şəkildə formalaşdıraraq cəmiyyətin ehtiyac duyduğu tarixi yaddaşı yaradır (Olick & Robbins, 1998a). Tarix isə siyasətin təhrif edilməsi üçün istifadə olunur. Reinhart Koselleck-in sözləri ilə desək, tarix yalnız keçmiş deyil, həm də gələcəyi formalaşdırmaq üçün alətdir (Koselleck, 2004a).
Giriş
XX əsrin böyük bir hissəsində hakimiyyətdə qalmaq üçün diktatorlar və avtokratların əsas üsulu zorakı repressiya idi. Lakin XXI əsrin əvvəlində texnoloji tərəqqi və getdikcə daha da bir-birinə bağlı olan dünya genişmiqyaslı zorakılıqdan istifadənin xərclərini artırdı. Diktaturalar öz ölkələrini qlobal bazarlardan təcrid etmədən sağ qalmaq istəyirdilərsə, bu yeni şəraitə uyğunlaşmalıydılar. Nəticədə, zorakılıq və ideologiyadan daha çox, təbliğat və informasiyanın mürəkkəb manipulyasiya üsullarına əsaslanan yeni tip avtoritar rejimlər formalaşdı (Elman Fattah, 2019). Bu rejimlərdə təbliğat artıq dünyaya yeni baxış təqdim etmək üçün deyil, sadəcə olaraq əhalini diktatorun bacarıqlı olduğuna inandırmaq üçün istifadə olunur. Vətəndaşların əksəriyyəti diktatoru bacarıqsız hesab edərsə, onlar ayağa qalxıb inqilabla onu devirməyə çalışarlar.
Problemin qoyuluşu
Postsovet coğrafiyasında yaddaş siyasəti siyasi mübarizənin əhəmiyyətli bir vasitəsidir. Avtoritar rejimlər keçmişə aid hadisələrə seçici yanaşır, bəzilərini önə çəkir, digərlərini isə kollektiv yaddaşdan tamamilə silirlər. Bu cür "tarixi mühəndislik" vasitəsilə hökumətlər gələcəyi müəyyən etmək üçün özlərinə uyğun bir mühit yaradırlar. Bu yaradılmış süni mühitdə isə kollektiv yaddaş dövlətlə cəmiyyət arasındakı əlaqələrin əsas göstəricisi olur. “Xilaskar lider” imici, “siyasi sabitlik” anlayışları vasitəsilə cəmiyyətin düşüncə tərzini yönləndirir. Nəticədə, insanlar bu saxta keçmişi gələcəyi idarə edən norma kimi qəbul etməyə başlayır.
Khar Centerin bu analizi “avtoritar rejimlər öz hakimiyyətlərinin möhkəmləndirmək üçün yaddaş siyasətindən necə istifadə edirlər?” sualı və “rəsmi narrativlər və ideoloji simvollar vasitəsilə kollektiv yaddaş formalaşdırırlar” tezisi üzərində hazırlanıb.
Kollektiv yaddaş siyasi gücün qidası kimi
Məşhur nəzəriyyəçi Maurice Halbwachs'ın fikirincə, kollektiv yaddaş cəmiyyətin özünü anlama prosesində əsas rol oynayır. Bu səbəbdən avtoritar rejimlər kütləvi yaddaşı sistemin ideoloji tələblərinə uyğunlaşdırmağı başlıca hədəf olaraq görürlər (Halbwachs, 1992a). Onlar başa düşürlər ki, yaddaş hakim ideologiyanın legitimliyini tənzimləyən əhəmiyyətli bir prosesdir.
Buna görə də avtoritar rejimlər bu prosesi tam və sistematik olaraq reallaşdırırlar. Təhsil sistemi, dövlət mediası, tarix institutları və anım günləri – bunlar hamısı bu siyasətin vasitələridir. Sonuc olaraq, “sistemin yaddaşı” “cəmiyyətin yaddaşı”na tam nəzarət edir. Məqsəd isə gələcəkdəki siyasi istiqaməti əvvəlcədən müəyyənləşdirməkdir.
Reinhart Koselleckin tarix sadəcə keçmişin təsvirindən ibarət deyil, həm də gələcəyin formalaşmasında bir alətdir yanaşmasını özlərinə bələdçi kimi qəbul edən rejimlər keçmişi tərsinə çevirməyə çalışırlar. “Bizim müvəffəqiyyətlərimiz”, “xalq qəhrəmanlarımız” və “sonsuz düşmənlərimiz” kimi terminlər yalnız tarixi hadisələrin yad edilməsi deyil, eyni zamanda, vətəndaşların sədaqətini ölçmək üçün bir vasitədir (Koselleck, 2004b). İnsanlar keçmişi sorğulamadan qəbul etməyə hazır olduğundan özünü keçmişin davamçıları kimi təqdim edənlərə sədaqətə də meylli olurlar.
Halbwachsın nəzəriyyəsi yaddaşın sosial qruplar vasitəsilə daima qorunduğunu vurğulayan əhəmiyyətli bir aspekti nümayiş etdirir. Demokratik cəmiyyətlərdə bu qruplar müxtəlif fikirlərin formalaşmasını təşviq edir. Avtoritar rejimlərdə müstəqil araşdırmacılar, vətəndaş cəmiyyəti üzvləri və mədəniyyət nümayəndələri ya sıxışdırılır, ya da tamamilə görməzdən gəlinir. Bu formada hakimiyyət, yaddaşın idarə olunmasına olan təsirini gücləndirir və siyasi mühitlə bərabər ideoloji-mədəni sahələri də nəzarətində saxlayır (Halbwachs, 1992b).
Clifford Geertz-in tanınmış "dövlət teatrı" anlayışı isə aydınlaşdırır ki, siyasi güc yalnız inzibati təsisat və zorakılıqla deyil, eyni zamanda, bir tamaşa kimi rituallaşdırılmış nümayişlərin vasitəsilə də reallaşır. Hərbi paradlar, anım günləri, liderlərin yubileyləri, abidələrin açılışı və kütləvi tədbirlər dövlətin gücünü və ideoloji davamlılığını vizual olaraq nümayiş etdirir (Geertz, 1973). Başqa bir dildə desək, bu mərasimlər “hakimiyyətin şousu”nu cəmiyyətin yaddaşına köçürür. Rituallar keçmişi xatırlatmaqla qalmır, həm də hakimiyyətin müəyyən etdiyi bir hekayə çərçivəsində yenidən təqdim edilərək vətəndaşların siyasi hakimiyyətə bağlılığının ritmini qoruyur.
"İxtira" olunmuş ənənələr
Eric Hobsbawm və Terence Ranger bildirirlər ki, "ixtira olunmuş ənənələr" avtoritar rejimlərin əlində tez-tez istifadə olunan vasitədir (Hobsbawm & Ranger, 1983a). Başqa sözlə, əgər keçmişdə faktiki bir əsas yoxdursa, bu boşluq süni şəkildə tamamlanır və zamanla "tarixi davamlılıq" kimi təqdim olunur.
Postsovet rejimlərində bu tendensiyanı açıqca görmək mümkündür. SSRİ-nin dağılması nəticəsində meydana gələn yeni dövlətlər, tarixi ideologiya boşluğunu doldurmaq üçün keçmişlə süni əlaqələr yaratmağa çalışdılar.
Azərbaycanda "Milli Qurtuluş Günü" (15 iyun) bu kontekstdə önəmli bir nümunədir. 1993-cü ildə Heydər Əliyevin geri dönməsi, bu günlə əlaqələndirilərək, "dövlətin dağılma təhlükəsindən xilas olduğu tarixi an" kimi dəyərləndirilir. Hər il keçirilən böyük tədbirlər, dövlət televiziyası tərəfindən yaradılan sənədli filmlər və məktəb dərsliklərindəki məlumatlar eyni məqsədə xidmət edir: Əliyev hakimiyyətini milli dövlətçiliyin yeganə qoruyucusu kimi tanıtmaq.
Rusiyada "Böyük Vətən Müharibəsi" mifi uydurulmuş belə alətlərdən biridir. 9 May Qələbə Günü yalnız bir tarix deyil, eyni zamanda, müasir Rusiyanın ideoloji silahı halına gəlmişdir. Vladimir Putin bu günü “qalib dövlət” imici kimi təqdim edir. Bu, Qələbə Günü-nün həm daxili motivasiya üçün, həm də xarici siyasətdə əhəmiyyətli bir rol oynadığını göstərir.
Türkmənistanda Saparmurat Niyazov dövründə formalaşan ənənələr, məsələn, "Ruhnamə anım mərasimi" və liderin doğum gününün dövlət səviyyəsində qeyd edilməsi əsl tarixi faktlara əsaslanmasa da “milli mədəniyyətin əsası” kimi təqdim olunurdu. Məqsəd açıq-aydın idi – şəxsiyyət kultunu daha da inkişaf etdirmək. Berdımuhammedov dövründə də bu çərçivədəki ritual sistemlər müxtəlif formalarda davam etdirilir.
Postsovet bölgəsində ixtira olunmuş ənənələr üç əsas funksiyanı yerinə yetirir:
- Keçmişlə təhrif olunmuş bir ardıcıllıq təsis edərək, dövlətçiliyin tarixindəki boşluqları ört-basdır etmək.
- Lider kultunu gücləndirmək – lideri xalqın xilaskarı və davamlılığın rəmzi kimi tanıtmaq.
- Alternativ xatirələri sıxışdırmaq – cəmiyyətin tarixini fərqli bir perspektivdən yad etməsinə imkan verməmək.
Beləliklə, bu ənənələr siyasi gücün davamlı istehsalında əsas ideoloji vasitələrdən biri halına gəlir. Azərbaycan nümunəsindən baxmış olsaq son 30 ildə hakimiyyətin ölkənin tarixindən silmək istədiyi başlıca məsələ Rəsulzadə irsidir. Hakimiyyət başa düşür ki, Rəsulzadə irsi yaşadıqca, Əliyevçilik hekayəsi xalqın yaddaşında çox sönük qalır.
Avtoritar rejimlərinin kollektiv yaddaş siyasətinin əsas alətləri
Analizin tezisində qeyd olunduğu kimi avtoritar rejimlər siyasi gücün yanında simvolik və mədəni vasitələrdən də istifadə edərək yaddaş üzərində tam nəzarət yaradırlar. Bu vasitələr sayəsində tarix dövlət ideologiyasına xidmət edir və kollektiv düşüncə içərisində fərqli perspektivlərin meydana çıxmasının qarşısı alınır.
Avtoritar idarəetmə sistemləri üçün "yadda saxlamaq" və "unutdurmaq" əhəmiyyətli siyasi məqsəd daşıyır. Bu sistemlər, tarixdə "uyğun" hesab olunan hadisələri ön planda tutaraq, "uyğunsuz" olanları ya gizlədir, ya da onların məzmununu dəyişdirir. Məsələn, repressiya dövrləri unudulsa da, iqtisadi "sabitlik dövrü" ön plana çıxarılır (Bernhard & Kubik, 2014). Tarixi hadisələrə və şəxslərə yeni ideoloji mühitdə daha böyük əhəmiyyət qazandırılır. Dövlətin nəzarət etdiyi dərsliklər bu prosesin mühüm alətlərindən birinə çevrilir. Abidələr, memorial komplekslər və hökumət tərəfindən təşkil olunan mərasimlər yaddaşı vizual və emosional şəkildə ifadə edir (Forest & Johnson, 2011).
Cənubi Qafqaz nümunələri
Cənubi Qafqazda yaddaş siyasəti yalnız tarixlə bağlı olmayıb. O, müstəqillik, dövlət quruculuğu və etnik-siyasi münaqişələrin dərin izlərinin üzərində inkişaf edir. Bu bölgədəki yaddaş rejimi yalnız daxildə legitimliyin təminatı kimi deyil, həm də xarici siyasətin əsaslandırılması üçün mühüm bir vasitədir. Azərbaycan, Ermənistan və Gürcüstan avtoritar və ya yarı-avtoritar yaddaş metodlarından müxtəlif səviyyələrdə istifadə etsə də, onların bir ortaq xüsusiyyəti vardır: dövlət tarixi seçilmiş şəkildə təqdim olunur və alternativ yaddaş vasitələri sıxışdırılır.
Azərbaycanın dövlət ideologiyasının mərkəzi mövzusu Heydər Əliyevin xilaskar obrazı, onun yoxluğunda yaşanan faciələr–1990-cı illərin əvvələrində baş vermiş müharibə nəticəsində meydana çıxan itkilər və məcburi köçkünlər məsələsidir. Heydər Əliyevin mirası dövlət simvollarında, tədris materiallarında və ictimai mühitdə önəmli bir yer tutmaqdadır (Cornell, 2011). Bu, Hobsbawm'ın “ixtira olunmuş ənənələr” yanaşmasındakı kimi dövlətin özünü "milli xilaskar lider" ilə bir tutmasına şərait yaradır (Hobsbawm & Ranger, 1983b). Rəsmi müzakirələrdə “torpaq bütövlüyü” ilə “tarixi ədalətin bərpası” anlayışları xüsusilə vurğulanır (de Waal, 2013). 2020-ci il müharibəsindəki qələbədən sonra Azərbaycanın mümkün uğurlarının yalnız Əliyevlərlə bağlı olması hekayəsi "Zəfər yaddaşı" ilə daha da dərinləşdirilir.
Ermənilər üçün 1915-ci il hadisələri milli kimliklərinin və xarici siyasətin əsasını təşkil edir (Touryan Miller, 1999). Bu tarixi xatirə ölkənin daxili birliyini artırmaqda əhəmiyyətli bir rol oynayır və eyni zamanda, diasporla əlaqələrin vacib bir hissəsi halına gəlir.1988-1994 və 2020-ci illərdəki müharibələr, qəhrəmanlıq, fədakarlıq və itkilər mövzuları rəsmi yaddaşda əhəmiyyətli yer tutur. "Milli qəhrəmanlar" ifadəsi dövlət kimliyinin təməlini təşkil edir.
2018-ci ilin "Məxməri inqilab"ından sonra, köhnə elitaların irsi və korrupsiya ilə bağlı məsələlər geniş ictimai müzakirələrə səbəb olsa da, lakin indiyədək ciddi institusional yaddaş islahatları həyata keçirilməyib. Bu vəziyyət isə yaddaşın demokratikləşməsinin qarşısını alır (Broers Laurenc, 2019).
Gürcülər üçün1989-cu il Tbilisi hadisələri və 2008-ci il Rusiya–Gürcüstan müharibəsi rəsmi yaddaş strategiyasında önəmli rol oynayır (Jones, 2013). Bu olaylar “müstəqillik uğrunda mübarizənin” simvoluna çevrilib.
Saakaşvili dönəmində sovet simvollarının geniş miqyasda ləğvi, de-sovetləşmə prosesi başladılsa da, bu tədbirlər bəzən siyasi mübarizənin təsiri altında daha seçici bir formaya çevrildi. Bəzi abidələr yalnız siyasi məqsədlə hədəf alınmışdı. Buna baxmayaraq, Gürcüstanın müstəqil qeyri-hökumət təşkilatları repressiya qurbanlarının xatirəsini qorumaq üçün arxiv və muzey layihələrini daimi həyata keçirirlər.
Cənubi Qafqazdakı hər bir dövlət üçün yaddaş siyasəti daxili legitimliyin təminatı və geosiyasi statusun inkişafı baxımından mühüm bir alət halına gəlib. Azərbaycanda və Ermənistanda bu yanaşma, əsasən, müharibə əhvalatları və liderlərin kultları üzərində qurulub. Gürcüstan daha uzun müddətli demokratiya yaşasa da, yaddaş siyasəti hələ də siyasi mübarizə və təhlükəsizlik problemlərinin əsirliyindən tam xilas olmayıb.
Alternativ yaddaş siyasətinin əhəmiyyəti
Alternativ yaddaş siyasəti olmadığı təqdirdə, avtoritar normaların cəmiyyətin düşüncəsində qalması qaçılmazdır. Dövlət tərəfindən formalaşdırılan hegemon yaddaş, “güclü liderə ehtiyac” “xarici düşmənlərdən gələn təhlükə” və “sabitlik” mifləri kollektiv şüurun mərkəzində yerləşdirir. Bu miflər tənqid edilmədiyi və dağıdılmadığı müddətcə, cəmiyyətin siyasi üstünlükləri və identiklik anlayışı avtoritar rejimin istədiyi çərçivədə qalır.
Aleida Assmann qeyd edir ki, demokratiya sistemin demontajı ilə bərabər, yaddaş strukturlarının da dəyişimidir (Assmann, 2010). Bu, keçmişin müxtəlif perspektivlərini qəbul etmək, alternativ şərhləri diqqətə almaq və susdurulmuş səsləri ön plana çıxarmaq deməkdir. Demokratik yaddaş sisteminin əsas prinsiplərindən biri odur ki, zorakılıq və ədalətsizlik halları gizlədilməməli, əksinə, ictimai müzakirəyə daxil edilməlidir.
Alternativ yaddaş siyasətinin əhəmiyyəti bir neçə istiqamətdə özünü göstərir:
Alternativ yaddaş siyasəti cəmiyyətə yeni siyasi imkanlar təqdim edərək "qurtuluş" narrativləri və "stabillik uğruna azadlıqlardan imtina" kimi anlayışlara qarşı tənqidi bir yanaşma nümayiş etdirir. Rəsmi tarixdə yer almayan sosial qrupların, müxaliflərin, etnik və dini azlıqların, müharibədən ziyan çəkmiş şəxslərin xatirələrinin kollektiv yaddaşa daxil edilməsi demokratik mədəniyyətin mühüm tələblərindən biri kimi çıxış edir.
Keçmişdəki travmalar açıq şəkildə tanınmadan nə hüquqi ədalət, nə də sosial harmoniyanın təmin edilməsi mümkündür. Bu məqsədlə, alternativ yaddaş siyasəti yalnız ideoloji aspektlərə deyil, həm də cəmiyyətin üzləşdiyi problemlərin həllinə yönəlməlidir.
George Orwell'in tanınmış sözlərini xatırlasaq: “Kim keçmişi idarə edirsə, gələcəyi də o idarə edəcək” (Orwell, 1949). Bu cümlə avtoritar yaddaş sistemlərinin əsasını aydın şəkildə göstərir. Onlar yalnızca keçmişi izah etməklə qalmırlar; onların məqsədi, həmçinin, gələcəyin ideoloji inkişafını formalaşdırmaqdır. Buna görə də, cəmiyyətin identiteti, siyasi bağı və gələcək nəsil üçün tarixi şüuru bu nəzarət çərçivəsində inkişaf edir. Buradan görünür ki, yaddaşın azadlığı demokratiya qurma prosesinin mühüm bir tərkib hissəsidir. Demokratiya quruculuğu yalnız seçki sistemlərinin səmərəli işləməsi ilə məhdudlaşmamalıdır.
Nəticə
Analiz ortaya çıxardı ki, bu günkü dünyada avtoritar rejimlər sadəcə keçmişi xatırlamırlar — keçmişi özlərinə uyğun şəkildə yenidən yazır, onun üzərindən həm özlərini haqlı göstərir, həm də xalqın kim olduğunu, nəyi unutmamalı olduğunu müəyyənləşdirirlər. Bu rejimlər üçün yaddaş sadəcə tarixin saxlandığı arxiv deyil, həm də siyasi silahdır.
Rəsmilərin tez-tez təkrarladığı çıxışlar, məktəblərdə uşaqlara öyrədilən dərslər, rəsmi tədbirlər və simvolikalar — bunların hamısı keçmişi necə xatırlamalı olduğumuzu göstərmək üçündür. Bu, həm kimliyimizi formalaşdırır, həm də mövcud hakimiyyətin "biz olmasaq, bu ölkə olmaz" fikrini aşılayır.
Cənubi Qafqazda bu yaddaş siyasətinin maraqlı iki nümunəsi var — Azərbaycan və Ermənistan. Hər iki ölkədə yaddaş, keçmişlə bağlı yanaşmalar oxşar struktura malikdir, amma bu analiz göstərdi ki, onların dayandığı əsaslar fərqlidir. Ermənistanda soyqırım xatirəsi demək olar ki, hər şeyin mərkəzində dayanır. Hər bir erməni uşağı bu hadisə ilə böyüyür, bu ağrı milli birliyi birləşdirən əsas halqaya çevrilib.
Azərbaycanda isə 2020-ci ildəki 44 günlük müharibədə qazanılan hərbi qələbə — yəni “Zəfər yaddaşı” əsas yer tutur. Bu yaddaş ətrafında “qalib xalq” obrazı qurulur və Prezident İlham Əliyev bu simvolun baş qəhrəmanı kimi təqdim olunur. Bütün bunlar, əlbəttə ki, ölkədəki siyasi idarəçiliyin legitimliyini gücləndirmək üçün istifadə olunur.
Yaddaş modellərindəki bu fərqlər isə sülh prosesinə birbaşa təsir edir. Çünki tərəflər öz tarixlərini yalnız öz versiyalarında danışır, qarşı tərəfin yaddaşına yer ayırmaq istəmir. Tərəflər nə qədər danışıqlar aparsalar da, əgər yaddaşlar toqquşmağa davam edərsə, gerçək sülhə çatmaq çətindir.
Bu səbəbdən, təkcə diplomatik sənədləri imzalamaqla iş bitmir. Əsl sülh üçün həm də danışıq dilini, ritorikanı dəyişmək, tarixi hekayələrə qarşılıqlı şəkildə qulaq asmaq və bir-birinin yaddaşını görmək lazımdır. Əks halda, keçmişin yaraları gələcəyin qarşısını almaqda davam edəcək.
İstinadlar
Olick, Jeffrey K., and Joyce Robbins. “Social Memory Studies: From ‘Collective Memory’ to the Historical Sociology of Mnemonic Practices.” Annual Review of Sociology 24 (1998): 105–140a.
Koselleck, Reinhart. Futures Past: On the Semantics of Historical Time. New York: Columbia University Press, 2004a. https://cup.columbia.edu/book/futures-past/9780231127714/
Elman Fattah, 2019. Yeni Avtoritarizm və Azərbaycan, p. 74-76.
Wertsch, James V. Voices of Collective Remembering. Cambridge: Cambridge University Press, 2002. 10-29. https://www.cambridge.org/core/books/voices-of-collective-remembering/9FF0E27FC67D1DC38E973B8E54C402EE
Halbwachs, Maurice. On Collective Memory. Chicago: University of Chicago Press, 1992a. https://press.uchicago.edu/ucp/books/book/chicago/O/bo3619875.html
Koselleck, Reinhart. Futures Past: On the Semantics of Historical Time. New York: Columbia University Press, 2004b. https://cup.columbia.edu/book/futures-past/9780231127714/
Halbwach, Maurice. On Collective Memory. Chicago: University of Chicago Press, 1992b. https://press.uchicago.edu/ucp/books/book/chicago/O/bo3619875.html
Hobsbawm & Ranger, 1983. The Invention of Tradition. Cambridge University Press.https://www.scirp.org/reference/referencespapers?referenceid=2864239
Geertz, Clifford. The Interpretation of Cultures. New York: Basic Books, 1973. 7-16. https://web.mit.edu/allanmc/www/geertz.pdf
Forest, Benjamin, and Juliet Johnson. “Unraveling the Threads of History: Soviet-Era Monuments and Post-Soviet National Identity in Moscow.” Annals of the Association of American Geographers 102, no. 6 (2011): 1316–1331. https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1111/1467-8306.00303
Assmann, Aleida. Cultural Memory and Western Civilization: Functions, Media, Archives. Cambridge: Cambridge University Press, 2010. https://assets.cambridge.org/97805211/65877/frontmatter/9780521165877_frontmatter.pf
Institute for the Study of Totalitarian Regimes (ÚSTR) https://www.ustrcr.cz/en/about-us/
Orwell, George. Nineteen Eighty-Four. London: Secker & Warburg, 1949. 20. https://www.clarkchargers.org/ourpages/auto/2015/3/10/50720556/1984.pdf
Cornell, Svante E. Azerbaijan Since Independence. Armonk, NY: M.E. Sharpe, 2011. http://lib.ysu.am/open_books/304695.pdf
Hobsbawm & Ranger, 1983b. The Invention of Tradition. Cambridge University Press.https://www.scirp.org/reference/referencespapers?referenceid=2864239
de Waal, Thomas. Black Garden: Armenia and Azerbaijan through Peace and War. New York: New York University Press, 2013. https://nyupress.org/9780814760321/black-garden/
Miller, Donald E., and Lorna Touryan Miller. Survivors: An Oral History of the Armenian Genocide. Berkeley: University of California Press, 1999. https://www.ucpress.edu/books/survivors/paper
Broers, Laurence. Armenia and Azerbaijan: Anatomy of a Rivalry. Edinburgh: Edinburgh University Press, 2019. https://edinburghuniversitypress.com/book-armenia-and-azerbaijan.html
Jones, Stephen F. Georgia: A Political History Since Independence. London: I.B. Tauris, 2013. https://www.academia.edu/125499123/Georgia_a_political_history_since_independence
